سهم مرگ ومیر خطاهای آزمایشگاهی در ایران
هرچند شفای سخت ترین بیماری ها براساس باورهای مذهبی امری دور از ذهن نیست و مرگ افراد براثر یک بیماری ناگهانی نیز به حساب قسمت گذاشته می شود، اما گاهی ممکن است خطاهای آزمایشگاهی عاملی برای برخی موارد بهبودی یا مرگ ناگهانی باشد.
طبق برخی آمار منتشره، میزان بروز خطا های آزمایشگاهی با توجه به نوع آزمایش از سه درصد تا 30 درصد است؛ هر عاملی می تواند زمینه خطای آزمایشگاهی را فراهم کند؛ این تهدید ها ممکن است در آزمایشگاه و نیز خرابی دستگاه تشخیصی، نوسان برق یا خرابی یخچال یا سهل انگاری کاربر باشد.
سالانه تعداد زیادی از افراد برای تشخیص و تعیین داشتن یا نداشتن بیماری، ملزم به انجام آزمایش می شوند.
این درحالیست که در این بین، برخی افراد به بیماری های صعب العلاجی مبتلا هستند اما در نتایج آزمایشی آنها، چنین بیماری مشاهده نمی شود و برعکس در نتایج آزمایشگاهی برخی افراد سالم، یک نوع بیماری خطرناک یا مزمن مشاهده می شود.
چندی پیش فردی که به علت بیماری خطرناکی به شدت به تکاپو افتاده و در تب و تاب یافتن بهترین متخصصان و مراکز درمانی بود به طور ناگهانی به او اعلام شد که خبری از بیماری نیست و او اصلا بیمار نبوده است.
همزمان با این رویداد، فرد دیگری بطور ناگهانی بر اثر عارضه درگذشت و خانواده او متعجب بودند که چرا بیماری او در زمان آزمایش چند ماه گذشته، تشخیص داده نشده است.
و البته علت این دو رویداد چیزی جز اشتباهی ساده در آزمایش نبوده است؛ اشتباهی که مسوولان آزمایشگاه بجای گفتن حقیقت و پذیرفتن مسوولیت خود در خطای آزمایشگاهی، تلاش در خاموش ماندن و رفع و رجوع آن به شیوه های متفاوت می کنند.
خطا در خدمات آزمایشگاهی ناشی از مشکلاتی است که در خارج یا داخل آزمایشگاه رخ می دهند. خطا در خدمات آزمایشگاهی اغلب به دسته های پیش از آنالیز، مربوط به آنالیز و بعد از آنالیز تقسیم می شود.
یکی از متصدیان آزمایشگاهی در این باره به خبرنگار اجتماعی ایرنا می گوید: چندی پیش جواب آزمایش فرد بیماری به یک فرد سالم به اشتباه داده شد؛ جواب آزمایشی که به فرد سالم داده شده بود حاکی از آن بود که آن فرد دو سنگ در کلیه سمت راست و یک سنگ در کلیه سمت چپ دارد.
وی می افزاید: پس از مدتی فرد سالم برای گرفتن عکس رنگی دوباره به آزمایشگاه مراجعه کرد که متوجه این اشتباه شدیم؛ به فرد سالم نگفتیم که جواب آزمایش فرد دیگری را به او داده ایم بلکه به او گفتیم خوب شدی؛ سنگ هایت افتاده است.
** خطاهای قبل از آزمایش، رایج ترین خطاهای آزمایشگاهی
هرچند خطاهای قبل از آزمایش به گفته مسوولان وزارت بهداشت رایج ترین خطاهای آزمایشگاهی هستند اما بطور مثال تحقیقی در مرکز طبی کودکان نشان می دهد که علل بخش عمده ای از عواملی که منجر به عدم ارسال به موقع نتیجه آزمایش و ارسال جواب غیر صحیح می شود، در مرحله بعد از آزمایش قرار دارد.
این تحقیق در سال 87 روی 425 شکایت ثبت شده، انجام و مشخص شد که 50 مورد این شکایات به علت عدم انطباق نتیجه آزمایش با بالین بیمار (شک به صحت جواب) بوده است.
مسوول آموزش آزمایشگاه های مرجع سلامت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی با بیان اینکه خطاهای آزمایشگاهی به سه دسته قبل، حین و بعد از آزمایش تقسیم بندی می شوند، می گوید: بیش از 60 درصد خطاهای آزمایشگاهی مربوط به خطا قبل از آزمایش، به دلیل آماده نبودن بیمار است.
دکتر «صغری انجرانی» در گفت وگو با خبرنگار اجتماعی ایرنا می افزاید: بیمار قبل از انجام آزمایش باید شرایط لازم از جمله ناشتا بودن، مصرف نکردن دارو، نداشتن فعالیت فیزیکی شدید و عدم استعمال دخانیات را داشته باشد تا شرایط لازم برای انجام آزمایش فراهم شود.
وی درباره خطاهای حین آزمایش خاطرشان کرد: خطا در لیبلینگ (زدن برچسب روی نمونه ها) نیز از دیگر خطاهای آزمایشگاهی است که کم اتفاق می افتد؛ ممکن است خطاهای آزمایشگاهی ناشی از اشکالات فنی و تکنیکی تجهیزات آزمایشگاهی باشد که طبق آمارها جزو نادرترین خطاهای آزمایشگاهی هستند.
مسوول آموزش آزمایشگاه های مرجع سلامت وزارت بهداشت می گوید: بیشترین موارد خطاهای پس از آزمایش نیز مربوط به خطاهای دفتری و اشتباه تایپ شدن جواب آزمایش است؛ حتی ممکن است جواب نمونه های آزمایشگاهی برای بیمار دیگری نوشته شود.
انجرانی می افزاید: همچنین یکی دیگر از اشتباه های آزمایشگاهی مربوط به نادرست نوشتن واحدهای نمونه است که شایع ترین اشتباهات دفتری به شمار می رود؛ بطور مثال واحد شمارش الکترولیت ها، «میلی اکی والان» است اما به جای میلیگرم در جواب آزمایش گرم نوشته شود.
وی تصریح می کند، آمار واقعی از تعداد خطاهای آزمایشگاهی در دست نیست اما موارد خطاهای آزمایشگاهی در حال حاضر به دلیل استقرار نظام استاندارد، ممیزی های داخلی، اعتباربخشی و استاندارسازی (از سال 86) برای همه آزمایشگاه های کشور کاهش داشته است.
به گفته انجرانی، رعایت شاخص های استانداردهای آزمایشگاهی در همه آزمایشگاه ها به ویژه آزمایشگاه های دولتی بدنبال کنترل کیفی، افزایش یافته است.
** راه های پیشگیری از خطاهای آزمایشگاهی
مسوول آموزش آزمایشگاه های مرجع سلامت وزارت بهداشت می گوید: فرم هایی در اختیار همه آزمایشگاه های کشور قرار گرفته و آنها ملزم هستند خطاهای خود را ثبت و راه های پیشگیرانه را نیز بیان کنند.
انجرانی با بیان اینکه آموزش پرسنل آزمایشگاهی یکی از راه های پیشگیری از خطاهای آزمایشگاهی است، می افزاید: برحسب اینکه خطا در کدام قسمت مراحل آزمایش رخ می دهد باید اصول پیشگیرانه تعیین شوند و آزمایشگاه ها با خطاهای آزمایشی به صورت ریشه ای برخورد کنند تا دیگر خطا تکرار نشود.
وی ادامه می دهد: باید اهمیت خطاهای آزمایشگاهی به پرسنل آزمایشگاهی، آموزش داده شود؛ اگر کیت (دستگاه تشخیص) در آزمایشگاه تعویض می شود نحوه کار با آن آموزش داده شود.
انجرانی تاکید می کند: اهمیت شناسایی هویت فرد مراجعه کننده به آزمایشگاه باید به پرسنل آزمایشگاهی شناسانده شود تا آنان در همه مراحل به هویت او توجه کنند؛ شناسایی هویت بیمار فقط نباید محدود به قسمت پذیرش باشد.
** مردم خطاهای آزمایشگاهی را گزارش کنند
مسوول آموزش آزمایشگاه های مرجع سلامت وزارت بهداشت، می گوید: خطاهای آزمایشگاهی برحسب مورد، رسیدگی می شود.
انجرانی می افزاید: بیماران در صورت مشاهده خطاهای آزمایشگاهی می توانند به اداره امور آزمایشگاه های دانشگاه های علوم پزشکی سراسر کشور شکایت کنند.
** لزوم توجه بیش از پیش به خطاهای آزمایشگاهی
آمار سرطان در کشور رو به افزایش است و همواره با موارد جدید برخی بیماری های ارثی مانند تالاسمی و هموفیلی با وجود غربالگری ها روبرو هستیم که یا بیمار به موقع مراجعه نکرده یا خطای آزمایشگاه و غربالگری بوده است.
حتی اگر نقش خطای آزمایشگاهی در این میان بسیار اندک باشد، باز هم سالانه هزینه گزافی از بار این بیماری ها به کشور تحمیل می کند.
نتایج گمراه کننده آزمایشگاهی موجب ایجاد نگرانی و اضطراب و صرف وقت و هزینه های گزاف می شود؛ اگر خطای موجود در پاسخ آزمایش بیش از محدوده تعریف شده خطا باشد، می تواند در برخی موارد کشنده باشد.
با توجه به اینکه آزمایشگاه ها پایه های تشخیصی درمان هستند، خطاهای آزمایشگاهی می تواند جان بیماران را به خطر بیندازد.
به نظر می رسد راه اندازی نظامی که از نظر کیفی پشتیبان آزمایشگاه باشد و بتواند علاوه بر کنترل آزمایشگاه، ایرادات و خطاهای آن را پوشش داده و آموزش درست را ارایه بدهد، بتواند در کاهش خطاهای آزمایشگاهی نقش موثری ایفا کند.
همچنین براساس مطالعات انجام شده، لازم است در کنار بکارگیری دستورالعمل های ارتقای خدمات آزمایشگاهی موجود، برنامه های ثبت و پیگیری خطاها در جهت پیشگیری و کاهش آنها و بویژه نظارت و ارتقای مداوم فرآیند جواب دهی مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
بی تردید همکاری متقابل پزشکان و کادر پرستاری با آزمایشگاه نقش بسزایی در کاهش خطا دارد.
به هرحال مشاهده هرگونه خطای آزمایشگاهی هرچند کم و نادر موجب کاهش میزان اعتماد مردم و پزشکان به جامعه آزمایشگاهی خواهد شد.
-----------------------------
پایان