«فیلم‌های موبایلی»، دغدغه تازه بیماران!
هنوز زمان زیادی از انتشار فیلم منزجرکننده زنی در یکی از بیمارستانهای جنوب کشور نگذشته است که فیلم جدیدی از لحظات جان کندن یک بیمار بر تخت بیمارستان در یوتیوب قرار گرفته است!
مرتضی پاشایی خواننده جوان کشور روز جمعه درگذشت و تجمعات مختلفی از سوی هواداران او در تهران و شهر های مختلف برگزار شد اما آنچه که به سرعت در فضای مجازی منتشر شد، فیلمی از آخرین لحظات زندگی پاشایی است.
این تصاویر اگر چه مشخص نیست توسط چه کسی فیلمبرداری شده اما فضای اتاق نشان می‌دهد که این امکان فقط برای خانواده یا پرسنل بیمارستان مهیا بوده و با توجه به اینکه امکان ندارد خانواده او از لحظات وحشتناک درد و رنج عزیزشان فیلمبرداری کرده باشند پس باید ریشه این اقدام ضد اخلاقی را در بیمارستان جست‌وجو کرد.
انتشار این دو فیلم در یک بازه زمانی کوتاه، از بروز یک بحران اخلاقی در بیمارستانهای کشور حکایت دارد و آن نبودن امنیت روانی بیماران است، در حالی که بیمارستان می‌بایست محل آرامش و تسکین و بهبود آلام بیماران باشد.
متأسفانه شرایط به گونه‌ای است که هر لحظه ممکن است فیلمی از یک بیمار در شبکه‌های اجتماعی نشر یابد و به نوعی درد و رنجی دیگر برای بیماران و خانواده‌شان باشد.
آنچه مسلم است در شعار و منشورهای سازمانی بیمارستانها رازداری، پرده‌پوشی و حفظ اسرار بیماران یک وظیفه اخلاقی و قانونی برای بیمارستانها عنوان می‌شود اما به نظر می‌رسد دستگاه‌های متولی نظام سلامت به خصوص وزارت بهداشت می‌بایست در عمل برای جلوگیری از جدی‌تر شدن بحران فیلم‌های موبایلی بیماران تدبیری بیندیشند.
حتی برای فیلم های آموزشی هم
رضایت بیمار برای ضبط فیلم‌های آموزشی در اتاق عمل ضروری است
رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی گفت: «در صورت عدم رضایت بیمار نسبت به ضبط فیلم از اتاق عمل موضوع از طریق مراجع قانونی قابل پیگیری است..... دکتر علی اصغر پیوندی رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی در گفت‌وگو با خبرنگار سینانیوز گفت: «رازداری در پزشکی یک اصل اساسی است و در نظام سلامت و حوزه پزشکی ممکن است اتفاقات مختلفی رخ دهد..... وی افزود: «وظیفه پزشکان به عنوان درمانگر این است که رازدار بوده و باید با کسانی که باعث هتک حرمت و انتشار فیلم‌هایی از اتاق عمل شده‌اند برخورد شود......وی با اشاره به این که هدف از تصویربرداری در اتاق عمل مسائل آموزشی و علمی است، تصریح کرد: «برای تصویر برداری رضایت بیمار شرط اول بوده و اگر از تصاویر ضبط شده در جهت‌های دیگری استفاده شود باید مورد برخورد جدی قرار گیرد چرا که چنین رفتاری از سوی برخی از افراد موجب خدشه‌دار شدن رابطه پزشک و بیمار می شود.....پیوندی با تأکید بر حفظ حریم شخصی بیماران تصریح کرد: «اگر قصد استفاده آموزشی از فیلم باشد باید با رضایت بیمار بوده و حقوق وی حفظ شود...... پیوندی ادامه داد: «در تمام دنیا رسم است که فیلم‌های آموزشی گرفته شود و در مباحث آموزش مورد استفاده قرار گیرد؛ اما باید اصل مهم راز داری که در دستورات دینی، اخلاق پزشکی و در دنیا مرسوم است رعایت شود...... به گفته وی، در صورت عدم رضایت بیماران نسبت به ضبط فیلم از اتاق عمل فرد می‌تواند موضوع را از مراجع قانونی دنبال کند.
فیملبرداری از بیمار بدون اجازه جرم است
گزارشی از : فرنازقلعه دار
از قدیم گفته‌اند پزشک «محرم» است. یعنی به‌خاطر نوع کارش و به واسطه سوگندی که هنگام شروع حرفه پزشکی یاد می‌کند باید در حفظ اسرار بیمارش پایدار باشد. وکالت نیز شغلی است که رازداری نخستین شرط آن است و طبق قانون هرآن‌کس که به‌واسطه حرفه خود محرم اسرار مردم شود چنانچه تخلف کند و اسرار دیگران را که به‌خاطر شغلش از آنها آگاه شده افشا کند مجرم بوده و مستحق مجازات خواهد بود.
متأسفانه در سال‌های اخیر برخی موضوعات اخلاقی که رازداری نیز یکی از آنهاست در جامعه کمرنگ شده و برخی خود را چندان مقید به رعایت اخلاقیات نمی‌دانند. شاید افشای رازی که از یک دوست در دل داریم مسئولیت قانونی برای ما ایجاد نکند اما قانونگذار برای کسانی که موظف به حفظ اسرار مردم باشند مثل پزشکان، روانپزشکان و وکلا در صورت تخلف از این امر مهم، مجازات قایل شده است، چرا که افشای راز یک بیمار از سوی پزشک یا گروه درمانی به‌غیراز ایجاد بی‌اعتمادی و نا‌امنی در جامعه، نتیجه‌ای نخواهد داشت.
دکتر علی فتاحی دادستان نظام پزشکی کشور معتقد است: رازداری یکی از موارد اصلی و مهم در سوگندنامه پزشکان است و هیچ پزشکی حق ندارد راز بیمارش را افشا کند، مگر در شرایطی خاص که یکی از آنها دستور کتبی قاضی است، یعنی اگر قاضی از پزشک بخواهد برای کمک به افشای راز یک پرونده، اطلاعات بیمار را در اختیار دادگاه قرار دهد، وی موظف به این کار است.
به‌گفته وی موضوع فیلمبرداری از بیمار هنگام عمل‌های جراحی و درحالی که بیمار بی‌هوش است فقط در شرایط خاص و با اجازه بیمار و به منظور استفاده از آن فیلم در پژوهش‌ها، کلاس‌های درس و کنفرانس‌های علمی ممکن است.
یعنی باید به بیمار گفته شود که می‌خواهیم از شما به این منظور خاص آزمایش بگیریم یا فیلمبرداری کنیم، اگر بیمار اجازه داد این کار انجام می‌شود اما اگر رضایت نداشت به هیچ‌عنوان پزشک و اعضای گروه درمانی اجازه این کار را ندارند و چنانچه فیلمی از بیمار گرفته شود بیمار حق شکایت دارد. البته این فقط درباره گرفتن رضایت از بیمار برای فیلمبرداری و استفاده علمی از آن است و گرنه پخش و انتشار فیلم خصوصی که مربوط به عمل جراحی یا روند درمان بیمار باشد در بین مردم و تلفن‌های همراه و فضای مجازی امری خلاف قانون و اخلاق بوده و قابل پیگرد قانونی است.
به‌گفته فتاحی که همزمان، مسئولیت معاونت انتظامی نظام‌پزشکی را هم برعهده دارد، چنانچه این تخلف از سوی پزشک، کادر درمانی و مسئول بیمارستان صورت گرفته باشد سازمان نظام پزشکی به‌طور مستقیم وارد عمل شده و به شکایت بیمار رسیدگی می‌کند و باعاملان تخلف طبق قانون برخورد خواهد کرد، اما اگر تخلف از سوی کسانی غیر از اعضای گروه درمانی بیمارستان و پزشکان‌رخ داده باشد بیمار می‌تواند به دادسرا و دادگاه شکایت کرده و دستگاه قضایی نیز به آن رسیدگی خواهد کرد.
وی با اشاره به فیلم‌هایی که از عمل‌های جراحی یا درمان‌های خاص بیماران در فضای مجازی منتشر شده خاطرنشان کرد: «متأسفانه ادامه چنین روندی باعث سلب اعتماد بیماران به پزشک و بیمارستانها خواهد شد و مردم دیگر پزشکان را محرم اسرار خود نخواهند دانست».
حفظ اسرار از سوی محرمان اسرار در جامعه یکی از مبانی اخلاقی است که پزشکان و وکلا و صاحبان اسرار براساس رعایت قراردادهای اجتماعی و سوگندی که یاد کرده‌اند باید به آن پایبند باشند. اگر چنین اتفاقی رخ دهد نه تنها اصول اولیه اخلاقی و حقوقی حاکم بر جامعه‌مدنی نقض شده بلکه تمام اصول و قواعد اعمال حقوقی و عمل‌های پزشکی زیر سؤال می‌رود.
دکتر طاهره عابدی تهرانی- استاد حقوق جزای دانشگاه- با بیان این مطلب می‌گوید: «دایره مشترک علم حقوق و اخلاق در بسیاری حوزه‌های حقوق کیفری ضمانت اجراهای کیفری برای افشای اسرار از سوی پزشکان و صاحبان اسرار ایجاد کرده‌است قوانین مجازات عمومی و اسلامی از نخستین روزهای وضع قوانین کیفری ایران اقدام به جرم‌انگاری این رفتارکرده و برای آن مجازات حبس و نیز جزای نقدی در نظر گرفته است.>
به‌گفته وی قانونگذار کیفری برای افشای اسرار پزشکان و صاحبان اسرار دو نوع مجازات تعیین کرده و قاضی را مکلف به تعیین هر دو مجازات کرده است که می‌توان قبح این عمل را براحتی درک کرد. در عین حال قاضی در صورت تعیین مجازات حبس، حق تبدیل حبس به جزای نقدی را ندارد و این مصوبه نیز نشان دهنده تشدید واکنش قانونگذار کیفری به این خلاف هنجار اجتماعی است. این استاد دانشگاه می‌گوید: «گاهی قانونگذار کیفری، پزشک را موظف به اعلام بیماری به وزارت بهداشت می‌کند آن هم با رعایت سلسله مراتب اداری و محرمانه، اما سایر روش‌های افشای اسرار بیمار چه به صورت شفاهی باشد چه الکترونیکی یا از‌طریق فیلم و نوار و... جرم انگاری شده و قابل مجازات است.»
افشای اسرار پزشکی جرم است
متأسفانه گاهی اوقات افشای اسرار بیماران به شکل انتشار فیلم و عکس و دست به دست چرخیدن این فیلم‌ها در فضای مجازی باعث وارد شدن ضربه‌های روحی، عاطفی و حتی مادی فراوان به بیمار می‌شود. این کار نه تنها از نظر اخلاقی زشت و ناپسند است بلکه قانونگذار هم برای آن مجازات در نظر گرفته و این کار را جرم تلقی کرده‌است، چرا که هم فرد مورد نظر آسیب می‌بیند و هم به عفت عمومی خدشه وارد شده و اعتماد مردم را نیز سلب می‌کند.
دکتر ابوالقاسم شم‌آبادی حقوقدان و استاد دانشگاه در این باره معتقد است، منظور از اسرار مردم، اسرار شخصی و خصوصی آنهاست، اما جرم افشای اسرار حرفه‌ای و شغلی عبارت است از فاش ساختن اسرار خصوصی و محرمانه دیگران توسط کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود محرم اسرار مردم شوند. البته باید دقت داشت که مقصود قانونگذار از «محرم اسرار»، تمامی افراد جامعه نیست، بلکه باید وی ویژگی‌های خاصی داشته باشد که این ویژگی، از موقعیت شغلی‌اش ناشی شده و سازنده شخصیت او بوده و عامه مردم به خاطر همین جایگاه و موقعیت اعتماد کرده و وی را «محرم اسرار» خود فرض می‌کنند.
اما در مورد جرم افشای اسرار پزشکی بیمار باید گفت: این جرم با سایر جرایم مشابه از قبیل افشای اسرار دولتی و سیاسی تفاوت دارد و درواقع به این معناست که یک نفر رازدار حرفه‌ای مانند پزشک، اسراری را که مربوط به حرفه‌اش بوده و در ارتباط با وظیفه و شغل خویش به آن دست یافته است، با علم به محرمانه بودن موضوع و آگاه بودن از اینکه عمل وی، افشای اسرار دیگران تلقی می‌شود از روی عمد فاش کند، به‌طور مثال چناچه پزشک به عمد اقدام به افشای اسرار بیمار یا افشای فیلم‌ها و عکس‌های وی نماید مرتکب جرم شده است. همچنین لازم است بدانیم، در صورتی که افشای اسرار بیمار به دلیل بیاحتیاطی نیز صورت گرفته باشد اقدام وی تخلف انتظامی نیز محسوب می‌شود
تکالیف قانونی پزشکان در حفظ اسرار بیماران
براساس ماده 648 قانون مجازات اسلامی «بخش تعزیرات مصوب 1375» که هم‌اکنون نیز معتبراست: «اطبا، جراحان، ماماها، داروفروشان و تمامی کسانی که به مناسبت شغل یا حرفه خود محرم اسرار می‌شوند هرگاه در غیر از موارد قانونی، اسرار مردم را افشا کنند به سه ماه و یک روز تا یک سال حبس یا به یک میلیون و پانصد هزار ریال تا شش میلیون ریال جزای نقدی محکوم می‌شوند.» همچنین در ماده 4 آیین‌نامه انتظامی رسیدگی به تخلفات صنفی و حرفه‌ای شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته مصوب 1374 مقرر شده است: «شاغلان حرفه‌های پزشکی و وابسته حق افشای اسرار و نوع بیماری بیمار، مگر به موجب قانون را ندارند.» دکتر شم‌آبادی می‌گوید: «قانونگذار در ماده 648 قانون مجازات اسلامی به شکل دقیقی به اطبا و جراحان اشاره داشته و شامل کسانی می‌شود که در یکی از مراکز تحقیقاتی، درمانی، آموزشی، بهداشتی اعم از خصوصی، دولتی و تعاونی پزشکی، وابسته به دولتی خیریه یا حسب مورد مطب یا دفتر کار اشتغال دارند و در صورتی که به طور مثال پزشکی یا جراحی اقدام به انتشار فیلم یا عکس یک بیمار نماید به دلیل اینکه به مناسبت حرفه خود «محرم اسرار» بوده عمل وی مخالف قانون بوده و در صورتی که این اقدام به عمد یا به علت بیاحتیاطی صورت گرفته باشد مشمول مجازات جزایی و یا انتظامی است. البته این جرم ممکن است در مواردی نیز چهره دیگری به خود بگیرد؛ به طور مثال ممکن است اقدام عمدی یک پزشک در گرفتن یک فیلم و پخش آن باعث سلب اعتماد عمومی و برهم ریختن عفت عمومی نیز باشد که در این صورت لازم است قانون با شدت بیشتری با این جرم مقابله نماید. بنابراین پزشکان نباید مباحث و اطلاعات محرمانه‌ای را که در خلال انجام وظیفه به دست آورده‌اند، افشا نمایند مگر در موارد خاص قانونی.»
در اینجا باید دقت داشت آنچه موجب بروز جرم افشای اسرار حرفه‌ای توسط پزشکان می‌شود درواقع نوع و کیفیت خبری است که حالت راز و پوشیدگی و نهفتگی به خود گرفته است. به عبارت دیگر دلیل اصلی جرم بودنش این است که اسرار بیماران جز در موارد قانونی باید به صورت خصوصی بین پزشک و بیمار باقی بماند، پس در جرمی که از سوی پزشک واقع می‌شود چنانچه به صرف اینکه اسرار شخصی و خصوصی شخص صاحب «سر» توسط رازدار افشا شود، جرم افشای اسرار حرفه‌ای و شغلی تحقق یافته است.
ارکان جرم افشای اسرار بیماران
همان طور که می‌دانیم برای تحقق هر جرمی عناصر سه گانه قانونی، مادی و معنوی لازم و ضروری است. جرم افشای اسرار پزشکی نیز از این قاعده مستثنی نیست. عنصر قانونی جرم افشای اسرار حرفه‌ای و شغلی، درواقع ماده 648 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1375 است. اضافه بر آن افشای سر، رکن مادی جرم است که مقصود از آن آشکار نمودن راز و مطلع ساختن دیگران از وجود آن بوده و تفاوتی نمی‌کند که افشا به صورت کتبی باشد یا شفاهی، علنی باشد یا غیرعلنی و جزئی باشد یا کلی. بنابراین در جرم افشای اسرار حرفه‌ای و شغلی، ارتکاب عمل مادی به صورت بازگو کردن، اعلام و اعلام سر به دیگران از طریق وسایل کتبی یا به صورت شفاهی انجام خواهد گرفت که اغلب جنبه مثبت دارد.
در مورد عنصر معنوی افشای اسرار پزشکی نیز باید گفت پزشک باید با قصد و نیت ارتکاب جرم و با اراده خود به افشای اسرار پزشک اقدام کرده باشد. بنابراین اگر پزشک به طور غیرعمدی و درنتیجه سهل‌انگاری یا بیاحتیاطی در حفظ اسرار، مبادرت به افشای سر نماید، ممکن است تنها از لحاظ صنفی و انتظامی تخلف محسوب شود.
اسرار پزشکی چگونه فاش می‌شود؟
اینکه ما تصور کنیم همیشه پزشک یا کادر پزشکی در افشای راز بیماران مقصر هستند یا به عمد این تخلف را مرتکب می‌شوند چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. دکتر محمد مهدی قیامت معاون نظام پزشکی تهران در این باره می‌گوید: در یک اتاق عمل غیر از پزشک و دستیار و پرستار چند نفر دیگر اعم از تکنیسین، تأسیسات فنی و افراد خارج از کادر درمانی هم وجود دارند که گاه ممکن است هنگام روبه‌رو شدن با موارد خاصی از بیماری یا مشکل بیمار به محض خروج از اتاق عمل موضوع را با دیگران درمیان بگذارند یا از آن فیلمبرداری کنند و بدین شکل راز بیماری فاش شود. یا اینکه پزشک ناخودآگاه و نه به‌عمد مورد عجیبی را که از بیمارش مشاهده کرده برای دوست، همکار یا خانواده‌اش بازگو کند و به این ترتیب افشاگری کرده باشد.
به گفته کارشناس دادسرای جرایم پزشکی، علت هرچه باشد بیمار حق دارد در صورت نارضایتی یا خدشه وارد شدن به آبرویش شکایت کند و قانون نیز با شناسایی متخلفان بشدت با آنها برخورد کند، چرا که این تخلف چه از سوی پزشک، کادر درمانی، مسئولان بیمارستان خصوصی، دولتی یا هر شخص دیگری که رخ داده باشد قابل مجازات و پیگرد قانونی است. پس باید جلوی این جرم که باعث از بین رفتن اعتماد بیماران و آسیب به عفت عمومی در جامعه می‌شود، به سرعت گرفته شود، وگرنه چنین تخلف‌هایی همانند بسیاری از اعمال غیراخلاقی دیگر در جامعه باب می‌شود و قبح آن خواهد ریخت.
به گفته رئیس انجمن بیهوشی و مراقبت‌های ویژه کشور، وجود تلفن‌های همراه هوشمند، شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی باعث شده اخبار و حوادث به سرعت نور در دنیا منعکس شود، حال آنکه متأسفانه گاه این تکنولوژی پیشرفته باعث انتشار اخبار و تصاویری می‌شود هرچند برای برخی جنبه تفریح و سرگرمی دارد اما به طور قطع چنین مسائلی باعث تباه شدن آبرو، آینده و زندگی افراد دیگری می‌شود. به همین‌خاطر برای جلوگیری از بروز چنین فجایعی قانونگذاران با توجه به نیاز روز جامعه باید قوانین کارآمدی وضع کنند تا اخلاق و عفت جامعه حفظ و متخلفان و مجرمان جرأت خدشه‌دار کردن حیثیت افراد را نداشته باشند.»
طبق قانون فقط در موارد خاصی پزشک می‌تواند اسرار بیمارش را فاش کند نخست آنکه قاضی و دادگاه با دستور کتبی به پزشک، خواهان دراختیار گذاشتن اطلاعات خاصی از بیمار باشند، دیگر اینکه فاش نشدن راز بیمار به دیگران آسیب و صدمه وارد کند در این صورت نیز پزشک موظف است بین صدمه‌های ناشی از افشای راز و رازداری‌اش یک بررسی نهایی انجام دهد و هرکدام به مصلحت بود آن را انجام دهد، سوم آنکه منفعت بیمار در افشای رازش باشد و به نوعی افشای راز کمک به بیمار و سلامتی‌اش باشد و درنهایت اگر خود بیمار رضایت داشت افشای آن اشکالی ندارد.
یک بررسی اجمالی در قوانین سایر کشورهای جهان نیز نشان می‌دهد که رازداری غیر از آنکه یک عرف اجتماعی و اخلاقی است در مبحث پزشکی یک اصل مهم است که تخلف از آن گاه موجبات مجازات را پدید می‌آورد، اما باید بدانیم قوانین هرچه باشند آنچه مهم است اخلاق پزشکی و فطرت انسان‌هاست که بسیاری از امور را جایز و اخلاقی و برخی دیگر را ناروا و غیرانسانی می‌داند.
----------------------------
پایان