یکی از کارهای بسیار حساس روان پزشکان رابط مشاور بررسی میزان استرس هایی است که به پرسنل بیمارستان به دلیل مراقبت از بیماران وارد می شود. به ویژه برای مراقبت از بیماران مزمن و در حال مرگ نیاز به تطابق روان شناختی خاصی وجود دارد که روان پزشک به ایجاد این تطابق در پرسنل مراقب بیمار کمک می کند. در بسیاری از کشورهای صاحب سبک در روان پزشکی، روان پزشکی رابط مشاور هم به صورت بخشی از جریان کلی روان پزشکی عمومی آموزش داده می شود و هم به عنوان یک دوره فوق تخصصی برای روان پزشکی مطرح می شود.

دلایل و ضرورت های ایجاد سرویس های روان پزشکی رابط–مشاور در ایران

در ۵ دهه گذشته راهبرد های ارایه خدمات سلامت روان به افراد نیازمند در جهان دچار تحول چشم گیری شده است، چنانچه آن را انقلاب دیگری در روان پزشکی و سلامت روان می دانند و آن جنبش سلامت روان جامعه نگر بوده است. هدف این جنبش انتقال محوریت خدمات به رویکردی جامعه نگر بوده است. این رویکرد هم اکنون رویکرد غالب سلامت روان در جهان تلقی می شود. کشور ما نیز همگام با این تحول سعی داشته است خدمات خود را از نظامی سنتی و ناکارآمد به نظامی مبتنی بر سلامت روان جامعه نگر تغییر دهد. در سال ۱۳۶۵ برنامه کشوری بهداشت روان (۳) ارایه شد که راهبرد اصلی آن ادغام خدمات سلامت روان در شبکه های بهداشتی درمانی بود. این طرح در روستاها موفق بود، اما در شهرها با ناکامی مواجه شد، چون درصد پوشش آن در شهر ها بسیار اندک است.

یکی از تمهیداتی که در شهر ها از همان زمان اندیشیده شد، ایجاد خدمات روان پزشکی در بیمارستان های عمومی بود و به این ترتیب مقرر شد که ۱۰ درصد تخت های بیمارستان های عمومی به روان پزشکی اختصاص یابد. این امر موجب مراجعه بیشتر افراد جامعه به این مراکز خواهد شد، چرا که بسیاری از بیمارانی که دارای مشکلات روان پزشکی هستند به خاطر مساله انگ(Stigma) اجتماعی از مراجعه به بیمارستان های روان پزشکی خودداری می کنند. علاوه بر این همان طور که قبلاً ذکر شد، اختلالات روان پزشکی و بیماری های جسمی دارای همبودی بسیار بالایی هستند. بسیاری از بیمارستان های تک تخصصی روان پزشکی نیروی انسانی متخصص و امکانات پاراکلینیک کافی برای رسیدگی به مشکلات جسمی بیماران روان پزشکی ندارند. بنابراین اگر یکی از بیماران روان پزشکی دچار یک بیماری جسمی بشود باید به سایر بیمارستان ها ارجاع شود که در این صورت بیمار مذبور از خدمات روان پزشکی محروم خواهد شد. همچنین در صورت وجود سرویس روان پزشکی در بیمارستان عمومی، امکان رسیدگی به مشکلات روان پزشکی بیماران جسمی هم فراهم می آید. ایجاد خدمات روان پزشکی در بیمارستان های عمومی یکی از اهداف اداره سلامت روان وزارت بهداشت است و این امر در برنامه جامع سلامت روان این وزارتخانه(۴) منعکس شده است که در ذیل به برخی از بند های آن اشاره می شود:

بند ۸) دستیابی ۵۰ درصد بیمارستان های عمومی موجود در استان های کشور به برنامه روان پزشکی جامعه نگر تا پایان سال ۱۳۸۶.

۸ -۱) تجهیز ۵۰ درصد بیمارستان های عمومی ۵ دانشگاه، برای اجرای برنامه روان پزشکی جامعه نگر، در هر سال تا سال ۱۳۸۶.

بند ۹) تخصیص ۱۰ درصد تخت های بیمارستان های عمومی کشور به بیماران روان پزشکی در ۱۰۰ درصد بیمارستان های عمومی .

۹ -۱) تجهیز ۱۰ بیمارستان عمومی شهرستان های تحت پوشش برنامه به بخش روان پزشکی در هر سال تا سال ۱۳۸۶.

یکی از نیازهای اصلی مراجعه کنندگان به بیمارستان های دانشگاهی (چه به صورت بستری و چه به صورت سرپایی) برخورداری از خدمات سلامت روان و روان پزشکی است. این نیاز در گروه های خاصی مثل بیماران سرطانی، بیماران پیوند عضو و بیماران دچار بیماری های مزمن آشکارتر است. اصولا حضور روان پزشک در مراکز درمان بیماران سرطانی، مراکز پیوند و مراکزی که به بیماران مزمن خدمات رسانی می کنند در بسیاری از کشورها الزامی است و حضور نداشتن روان پزشک موجب غیرقابل قبول شدن فعالیت این مراکز از نظر مراجع قانونی و دولتی می شود. به عبارت دیگر در وضعیت کنونی که اکثر مراکز درمانی دانشگاهی فاقد خدمات روان پزشکی هستند حقوق اولیه این بیماران نقض می شود. بسیاری از متخصصان غیرروان پزشک بر ضرورت همکاری روان پزشکان در مدیریت درمان بیماران فوق تأکید دارند. با این وجود خدمات روان پزشکی به صورت منظم و تمام وقت در هیچ یک از بیمارستان های مذکور ارایه نمی شوند.

گروه روان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران قدیمی ترین گروهی است که به تربیت دستیار روان پزشکی در کشور پرداخته است. اولین بخش روان پزشکی آکادمیک کشوردر سال ۱۳۲۹ در یک بیمارستان عمومی (بیمارستان امام خمینی) در دانشگاه تهران راه اندازی شد.

با وجودی که دستیاران روان پزشکی فارغ التحصیل دانشگاه تهران از توانایی های بالایی برخوردار هستند، اما اکثر آنها به هنگام فعالیت در سایر شهر ها و استان های کشور دچار مشکل می شوند. یکی از دلایل این مشکلات عدم آشنایی آنان با چگونگی مشاوره و خدمت رسانی به بیماران جسمی دچار مشکلات روان پزشکی است، چون در طول دوران تحصیل امکان تمرین و ایفای نقش در این مورد برای آنها فراهم نشده است. این در حالی است که در بیشتر مراکز تربیت دستیار روان پزشکی در سایر دانشگاه های علوم پزشکی شهر تهران و حتی استان های دیگر یک دوره چرخشی روان پزشکی در بیمارستان های عمومی در نظر گرفته شده است و به نظر می رسد که دانشگاه علوم پزشکی تهران در این مورد از سایر دانشگاه ها عقب تر است. اما خوشبختانه اخیرا بخش روان تنی بیمارستان امام خمینی با حمایت و تلاش بسیاری از مسوولان در سطح بیمارستان، دانشگاه و وزارت بهداشت راه اندازی شد.

اهداف بخش های روان تنی و روان پزشکی رابط مشاور را می توان در زیر خلاصه کرد:

اهداف درمانی و خدمات روان پزشکی

خدمت رسانی در بخش روان پزشکی رابط مشاور در چهار سطح ارایه می شود.

۱ -۱) بخش های عمومی داخلی و جراحی،

۱ -۲) بخش های تخصصی مثل انکولوژی، دیالیز، سوختگی، پیوند، ایدز، نورولوژی، زنان و اطفال.

۱ -۳) خدمات روان پزشکی به بیماران مبتلا به اختلالات خفیف تر روان پزشکی که نیاز به بستری دارند، اما لزومی ندارد که در بیمارستان تخصصی روان پزشکی بستری شوند.

۱ -۴) درمانگاه های سرپایی.

اهداف آموزشی

۲ ۱) دانشجویان پزشکی: تحقیقات نشان داده اند که اگر پزشکان غیرروان پزشک توجه کمتری به جنبه های روانی اجتماعی بیماری ها نشان بدهند به این دلیل است که در طی دوران تحصیل خود در این زمینه آموزش کافی ندیده اند. ایجاد بخش روان پزشکی رابط مشاور این فرصت را فراهم می آورد تا دانشجویان پزشکی در دوره کارآموزی و کارورزی قسمتی از آموزش روان پزشکی را در این بخش بگذرانند و با الگوی زیستی روانی اجتماعی بیماری ها آشنایی بیشتری پیدا کنند و مهارت های آنها در زمینه رابطه پزشک و بیمار، غربالگری مشکلات روان پزشکی در بیماران جسمی و جنبه های اخلاقی درمان بیماران، افزایش یابد.

۲ ۲) دستیاران روان پزشکی: گذراندن یک دوره چرخشی ۳ تا ۶ ماهه در بخش روان پزشکی رابط مشاور یکی از الزامات دوره دستیاری روان پزشکی در بسیاری از کشورهاست. در ایران نیز در برنامه چهار ساله روان پزشکی که در حال اجرا است، یک دوره چرخشی در نظر گرفته شده و دانشگاه هایی که نتوانند چنین دوره ای را ایجاد نمایند از پذیرش دستیار روان پزشکی محروم خواهند شد.

۲ ۳) پرستاران و سایر پرسنل بخش های بیمارستان: یکی از اقدامات بخش های روان پزشکی رابط – مشاور، آموزش پرستاران و سایر پرسنل بیمارستان است. این آموزش ها موجب افزایش دانش و مهارت ایشان در خصوص چگونگی برخورد با بیماران و توجه به جنبه های روانی – اجتماعی بیماری ها می شود.

۲ ۴) دستیاران و پزشکان سایر تخصص ها: روان پزشکان رابط – مشاور هم به صورت رسمی و در غالب سخنرانی و کارگاه و هم به شکل غیررسمی و هم زمان با کار مشاوره اطلاعاتی را به همکاران غیرروان پزشک خود منتقل می کنند. این اطلاعات به ارایه بهتر خدمات توسط این پزشکان کمک به سزایی می کند و موجب آشنایی بیشتر آنها با کار روان پزشکان و افزایش تعداد مشاوره های هدف مند می شود.

۲ ۵) ایجاد دوره فلوشیپ: یکی از اهداف درازمدت بخش روان پزشکی رابط – مشاور می تواند تربیت فلوشیپ در این رشته باشد که در آینده و در صورت استمرار کار این بخش، می توان آن را برای نخستین بار در ایران ایجاد کرد.

اهداف پژوهشی

روان پزشکی رابط مشاور ماهیتی بین رشته ای دارد و زمینه را برای پژوهش های بین رشته ای فراهم می آورد. تعداد زیادی از پژوهش هایی که در حیطه بیماری های جسمی انجام می شود به جنبه های روانی اجتماعی آنها اختصاص دارد. وجود بخش روان پزشکی رابط مشاور در کنار سایر بخش ها امکان دسترسی بیشتر به متخصصان سلامت روان و همکاری بین رشته ای را فراهم می آورد. همچنین خود برنامه ایجاد بخش روان پزشکی رابط مشاور می تواند از طریق پژوهش های مختلف مورد ارزشیابی قرار گیرد.