به علت آلودگی‌های شدید نفتی کشورهای همسایه
خزر با یک جرقه شعله‌ور میشود
براساس پیش‌بینی کارشناسان، دریای خزر تا 20سال آینده از ماهی خاویار و فک دریایی خالی میشود.
خزر را می‌توان دریایی از گنج‌های گرانبها دانست اما در این دریاچه، منابع ارزشمند آبزیان در کنار منابع بزرگ صنعتی قرار گرفته و بهره‌برداری از نفت و گاز، حیات جانداران را به خطر انداخته است؛ در حالی که وجود تنوع زیستی ارزنده در خزر، اهمیت پاک و امن ماندن آن را دوچندان می‌کند.
دریای خزر که آن را بزرگترین دریاچه دنیا می‌دانند زیستگاه گرانبهاترین ماهی‌ها و دارای 100 گونه ماهی بومی است.
فک خزری تنها پستاندار دریاچه است و در کنار آن، 78 گونه و زیرگونه ماهی در بخش جنوبی دریای مازندران و رودخانه‌هایی که به آن می‌ریزند، یافت میشود.
شش گونه و زیرگونه از ماهی‌های خاویاری هم در این زیستگاه آبی زندگی می‌کنند که 90 درصد خاویار جهان را تأمین می‌کند و منبع اقتصادی با ارزشی برای کشورهای حوزه دریای خزر به شمار می‌رود. در کنار این گونه‌های ارزشمند، مهمترین ویژگی اقتصادی خزر، نفت و گاز است. ذخایر اثبات شده نفت در این دریا 32 میلیارد بشکه است و این یعنی حدود 4 درصد از کل ذخایر نفت خاورمیانه؛ ذخایر احتمالی نفت این حوزه هم در حدود 163 میلیارد بشکه برآورد شده است و میادین نفتی آذری، گیونشلی، چیراگ، آبشرون، نخجوان، موگان دنیز و همچنین مجتمع صنایع Sumgait و پالایشگاه‌های نفت و کارخانه‌های پتروشیمی باکو از مهمترین منابع آلوده‌کننده دریای خزر هستند.
خزر را کوچکترین دریای خودکفای کره زمین می‌دانند اما با توجه به محدود بودن خودپالایشی دریا و ارتباط نداشتن با دریاهای آزاد، آلودگی نفتی، کشاورزی، صنعتی و میکروبی آن نگران‌کننده است.
از سوی دیگر جریان آب این دریاچه از سمت شمال غربی به جنوب‌شرقی است و ژرفای زیاد آب در کرانه‌های ایران که باعث کندی حرکت جریان میشود، منجر به تجمع انواع آلودگی‌های این دریاچه در سواحل ایران شده که میزان آن از کرانه‌های دیگر کشورها بیشتر است؛ در حالی که سهم آلاینده‌های نفتی منتشر شده در ایران به مراتب کمتر از آذربایجان و روسیه است.
با این وجود نمی‌توان منکر وجود آلودگی‌های خزر شد و نسبت به از بین رفتن منابع با ارزش این دریاچه بی‌تفاوت بود. تعداد فک دریایی و ماهی خاویار در این دریاچه هر روز کمتر میشود و کشور ما هم یکی از عوامل مهم در آلودگی خزر است.
تا 20سال آینده نسل فک خزر از بین خواهد رفت
دکتر اسماعیل کهرم مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در امور محیط طبیعی با بیان این‌که کشورهای ایران، آذربایجان، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان در نوع آلودگی و آلاینده‌هایی که وارد دریای خزر می‌کنند متفاوت هستند، می‌گوید: در کشورهای آذربایجان، قزاقستان و ترکمنستان آلودگی‌ها نفتی و فاضلابی است. اگر به سمت باکو در کشور آذربایجان بروید، لوله‌های نفت و گازی را مشاهده می‌کنید که از دل دریا بیرون آمده‌اند و به حدی آلاینده هستند که آب با جرقه‌ای شعله‌ور خواهد شد.مشعل‌های سکوهای نفتی این شهر همه دریا را روشن کرده‌اند و سیستم استخراج نفت در این شهر آنقدر قدیمی است که در ازای استخراج هر لیتر نفت، 10درصد آن وارد آب میشود و به هدر می‌رود. علاوه بر این فاضلاب خانگی و صنعتی شهر باکو با 4میلیون جمعیت به شکل مستقیم وارد دریا میشود.
بنابراین نفت استخراج شده از کف دریا و فاضلاب شهرها وارد دریای مازندران میشود و در آلودگی این دریاچه نقش عمده‌ای دارد.
وی روسیه را برادر بزرگ کشورهای آلوده‌کننده خزر می‌خواند و می‌افزاید کشور روسیه کانال قابل کشتیرانی ولگا را با طول 101 کیلومتر ساخته تا دریای شمال را به دریای مازندران وصل کند. در حالی که دریای شمال به علت فعالیت‌های نفتی بسیار آلوده است و این آلودگی به همراه برخی جانوران آبزی وارد دریای خزر میشود؛ بدین صورت که کشتی‌ها برای تعادل و شناور ماندن روی آب، انبارهای خود را در دریای شمال پر از آب می‌کنند و در مقصد، یعنی دریای خزر این آب را رها کرده و موجودات آبزی مانند تاژک‌داران وارد دریای مازندران می‌شوند.
تاژک‌داران موجوداتی ژله‌ای و آفت ماهی‌ها هستند که ماهی‌ها را می‌خورند و همین موجودات، نسل ماهی کیلکا در دریای خزر را منقرض کرده‌اند.
دکتر کهرم با بیان این‌که ماهی کیلکا غذای اصلی ماهی‌های خاویاری است، توضیح می‌دهد: کشور روسیه با ایجاد این کانال و وارد کردن آلودگی‌ها به خزر، زندگی ماهیان خاویاری را هم به خطر انداخته است. در مورد از بین رفتن این ماهی ارزشمند نحوه صید کشورهای حوزه دریای خزر هم بی‌تاثیر نبوده است.
معمولاً در این کشورها برای صید از تورهایی استفاده میشود که سوراخ‌های کوچکی دارند و ماهی‌های کوچکتری را هم به دام می‌اندازند و این امر موجب شده سن صید ماهیان خاویاری که 9 سال است، به 6تا7 سال کاهش یابد.
وی همچنین می‌گوید که فک تنها پستاندار دریای خزر است و 100 سال پیش تعداد 2میلیون فک در این منطقه زندگی می‌کرده که به علت آلودگی‌های پوستی و مشکلات جهاز هاضمه هر روز تعداد آن‌ها کمتر شده و اکنون به 100هزار فک رسیده است. اگر آلودگی‌ها به همین شدت ادامه داشته باشد و آب مسموم، جان فک‌ها را بگیرد، تا 20سال آینده نسل این پستاندار از بین خواهد رفت که این نشان‌دهنده وضع وخیم دریای خزر است.
مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست در امور محیط طبیعی به سهم ایران در آلوده کردن دریای مازندارن اشاره می‌کند و می‌افزاید: فاضلاب‌های صنعتی و کشاورزی دو دسته از عمده‌ترین آلاینده‌هایی هستند که ساحل خزر در ایران را آلوده کرده است.
در مورد فاضلاب‌های صنعتی موارد تأسف باری وجود دارد؛ به عنوان نمونه فاضلاب کارخانه باطری‌سازی در دریا رها میشود و بر اثر آلودگی، 20هزار ماهی از بین می‌رود. مازندران رتبه اول یا دوم دنیا در استفاده از آفات نباتی و کودهای شیمیایی را از آن خود کرده است و هنگامی که این سموم به زمین و رودخانهها می‌رسد، سرانجام به دریای خزر می‌ریزد و آب را آلوده می‌کند. دریای خزر در محلی که آب رودخانهها به آن می‌ریزد، تا کیلومترها آلوده و رنگ آن گل‌آلود است، زیرا رودخانهها خاک و گل و سموم را وارد دریا می‌کنند.
دکتر کهرم دریای خزر را در حال مرگ و نابودی می‌داند و معتقد است: هنوز سهم ایران در حاکمیت بر دریای خزر مشخص نیست و هیچ‌وقت سهم کشور ما از این منبع آبی به 50 درصد نرسیده است و حتی اگر 20 درصد از این دریا هم سهم ما باشد، با این‌که آلودگی نفتی نداریم اما آلاینده‌های صنعتی و استفاده از سموم نباتی و کودهای شیمیایی خزر را آلوده کرده است.
نجات دریای خزر نیازمند مشارکت‌های بین‌المللی است و ما باید نهایت سعی‌مان را کنیم تا حداقل سواحل کشور خود را پاک نگه داریم. ایران باید با کشورهای حاشیه دریای مازندران سیاست‌های مشترکی برای رها کردن خزر از آلودگی اتخاذ کند. کشور ما باید سیاست و ابتکار را به جای سیاستمداران به دست متخصصان محیط زیست بدهند. حتی اگر رئیس جمهور هم برای حل مشکلات دریای خزر با رؤسای دیگر کشورها به گفت‌و‌گو می‌نشیند، باید از نظر کارشناسان محیط زیست استفاده کند. در غیر این صورت اگر قدر و ارزش این منبع طبیعی را ندانیم، حیات آن از بین خواهد رفت و با تداوم این شرایط، دریای مازندران به مردابی بدون حیات تبدیل میشود.
کاهش 100 برابری برداشت خاویار
دکتر محمود بهمنی، رئیس مؤسسه تحقیقات بین‌المللی ماهیان خاویاری دریای خزر می‌گوید برداشت ذخایر خاویار دریای خزر از 305 تن در سال 64 به کمتر از 3 تن در سال 91 رسیده است. این آمار مربوط به حوزه جنوبی دریای خزر در ایران میشود و طبق آمار، میزان برداشت گوشت ماهی خاویار هم از 3هزار تن به 30 تن در همین مدت رسیده است.
وی تصریح می‌کند: بر اساس نظر متخصصان ارزیابی ذخایر ماهیان دریای خزر، ذخایر ماهی خاویار در سال 1400 به صفر خواهد رسید.
بهمنی با اشاره به این‌که عوامل متعددی در نابودی ماهیان خاویار نقش دارد، اظهار می‌کند: جمع‌بندی فعالیت‌های مرتبط با دریای خزر در 5 کشور حاشیه این دریاچه نشان می‌دهد که آلودگی‌ها مهمترین عوامل بر هم زننده تعادل زیستی خزر به شمار می‌رود.
به گفته وی ولگا بزرگترین شریان ورودی آب شیرین به خزر است که به نظر می‌رسد بخش اعظم آلودگی‌های صنعتی، از این کانال وارد خزر میشود. همچنین مطالعات نشان می‌دهد بهره‌برداری از نفت در کشور آذربایجان هم موجب ورود هیدروکربن‌های نفتی و آلودگی به خزر میشود. اما در سواحل جنوبی با توجه به فعالیت‌های کشاورزی و تراکم اجتماعات شهری، استفاده از سموم کشاورزی و ورود فاضلاب به خزر، به یکی از عوامل تهدید‌کننده سلامت خزر تبدیل شده است.
بهمنی می‌افزاید: جریان‌ها و چرخه‌های متنوعی در خزر وجود دارد که با ایجاد چرخه‌های آبی شمالی به جنوبی، آلودگی شمال و شمال غرب دریای خزر را وارد حوزه جنوبی می‌کند و با توجه به این‌که عمیق‌ترین بخش دریای خزر در جنوب آن وجود دارد و بالاترین درجه شوری و تراکم ماهیان، به ویژه ماهی خاویار در حوزه جنوبی مشاهده میشود، به نظر می‌رسد سواحل خزر در ایران علاوه بر این‌که تحت تاثیر آلودگی حوزه جنوبی است، آلودگی سایر کشورها هم بر افزایش آلودگی آن تاثیر گذاشته است.
بخشی از این آلودگی ممکن است در چرخه خودپالایی به صورت زیستی و غیرزیستی در طبیعت قابل کنترل باشد؛ اما به علت شکننده بودن اکوسیستم بسته دریای خزر، آلودگی‌ها بر روند رشد و نمو، به ویژه تکامل تولید مثلی ماهیان خاویاری و دیگر گونه‌های آبزیان تاثیر نامطلوبی خواهد گذاشت.
به گفته وی صید غیرمجاز، برداشت بی‌رویه شن و ماسه از رودخانهها و ایجاد سدهای بالادستی روی رودخانهها از دیگر عواملی است که نسل ماهیان خاویاری را به انقراض نزدیک می‌کند.
پاسخگویی مسئول مربوطه در محیط‌زیست با وجود نظر کارشناسان و نگرانی‌درباره خطر نابودی حیات گونه‌های ارزشمند آبزی، از عبدالرضا کرباسی معاون محیط‌زیست دریایی سازمان حفاظت محیط زیست خواستیم تا در مورد اقدامات اخیر سازمان برای نجات خرز از آلودگی توضیح دهد و وی گزارشی برای روزنامه ارسال کرد.
این گزارش لیستی از پژوهش‌های کاربردی، انتشارات کارگاه‌های آموزشی، پروتکل‌های امضا شده در حوزه محیط زیست دریایی و در مجموع گزارش عملکرد این معاونت بود؛ اما با توجه به این که وی در مراسم معارفه خود در سال 90 بر شناسایی منابع آلودگی دریا و تدوین استراتژی مقابله با آن تأکید کرده بود و عوامل تهدید آبزیان به ویژه فک خزر را از مهمترین استراتژی‌های معاونت محیط زیست دریایی برشمرده بود، از او خواستیم به سوال‌هایمان پاسخ بدهد تا بدانیم به عنوان نمونه تفاهمنامه منعقد شده در خصوص پایش 115شناگاه ساحلی کشور یا پاکسازی آلودگی نفتی سواحل استان گیلان به کجا رسیده، که پاسخی نگرفتیم.
--------------------
پایان