اگر چه از زمان تنظیم این گزارش توسط خبرنگار بهداشت و درمان خبرگزاری فارس مدتهاست میگذرد ولیکن بدلیل نکات آموزنده محیطی موجود در آن ، خواندن این مطلب را به دست اندرکاران بهداشت و درمان توصیه میکنیم
زندگي با مرگ در آزمايشگاه كهريزك
به گزارش خبرنگار بهداشت و درمان، بوي فرمالين از صدها متر دورتر به مشام مي‌رسد، خيلي‌ها فكر مي‌كنند اين بوي مرده‌ها است چون تمام جنازه‌ها و متوفيان جنايي تهران را به مركز تحقيقات و آزمايشگاهي سازمان پزشكي قانوني در كهريزك مي‌آورند جايي كه اگر براي اولين بار به آنجا بروي حتماً متأثر مي‌شوي.
وارد اين مركز كه مي‌شوي در قسمت ورودي افرادي نگران و پريشان احوال را مي‌بيني كه به دنبال تأييد هويت آشناي خود يا گرفتن جواب پزشكي قانوني هستند.
محمد، يكي از اين افراد كه بسيار ناراحت و مضطرب است، مي‌گويد: براي تشخيص هويت برادرم به اينجا آمدم. الآن هم پدرم رفته داخل تا ببيند آيا برادرم اينجا هست يا نه.
افراد ديگري نيز در مركز تشخيصي و آزمايشگاهي سازمان پزشكي قانوني حضور داشتند ولي فضا و موقعيت آنان طوري نيست كه بتوان از آنان سؤال و جواب كرد خيلي مضطرب و پريشان حال هستند.
اما جلوتر كه مي‌روي متوجه مي‌شوي همه فعاليت مركز تحقيقات و آزمايشگاهي سازمان پزشكي قانوني در كهريزك تهران تشخيص هويت افراد و متوفيان نيست كارهاي ديگري هم اينجا انجام مي‌شود. مسائلي مانند آزمايش DNA، خدمات آزمايشگاهي، تشخيص جرم از روي ابزار قتل در صحنه جرم، تشخيص هويت افراد از روي DNA والدين در پرونده‌هاي فرزند خواندگي و خدمات تشخيصي و آزمايشي در اين مركز صورت مي‌پذيرد.
كارهاي آزمايشگاه‌هاي سازمان پزشكي قانوني كشور را مي‌توان در 3 محور خدماتي (شامل انجام امور آزمايشگاهي و پاراكلنيكي در پاسخ به استعلامات مراجع قضايي و انتظامي و نيز خدمات مشاوره‌اي آزمايشگاهي به منظور مساعدت به جريان دادرسي قضايي و جلوگيري از اطاله دادرسي است)، محور تحقيقي (شامل انجام پژوهش و تحقيق با موضوعات آزمايشگاهي قانوني، ارتقاي روش‌هاي آزمايشگاهي و به روز شدن آنها، راه‌اندازي روش‌هاي جديد در پاسخ به موضوعات و نيازهاي جديد آزمايشگاهي و نيز تبادلات پژوهشي مورد نياز با مراكز پژوهشي داخل و خارج از كشور است) و محور آموزشي نيز شامل آموزش دستياران پزشكي قانوني، كارشناسان سم‌شناسي داخل و خارج از سازمان، كارشناسان رشته‌هاي مختلف براي تربيت آنها براي مراكز شهرستان‌ها، اجراي برنامه بازآموزي علوم آزمايشگاهي قانوني و تبادل علمي با مراكز آموزشي داخل و خارج از كشور را در بر مي‌گيرد كه اين اهداف در آزمايشگاه‌ها شامل آزمايشگاه سم شناسي، آسيب شناسي، سرولوژي و ژنتيك (DNA) را دربر مي‌گيرد.
مرگ، جنازه، سردخانه مفاهيمي است كه با شنيدن نام پزشكي قانوني به ذهن هر كسي خطور مي كند اما اين كارها به گفته مسئولان اين سازمان كمتر از 5 درصد وظايف اين سازمان است.
* خوشحالي مراجعان بعد از شنيدن خبر نبودن آشنايانشان در پزشكي قانوني
هنگام بازديد از مركز پزشكي قانوني در كهريزك يكي از پرسنل حراست اين مركز با ما همراه شد تشخيصي و آزمايشگاهي سازمان پزشكي قانوني استان تهران در پي درخواست ما مبني بر بيان چگونگي كار در اين مركز گفت: به دليل مسائل امنيتي نبايد مطلبي عنوان كنم ولي از بهترين لحظات ما حراستي‌ها در اين مركز زماني است كه افراد در پي گمشده خود به اين مركز مراجعه مي‌كنند و در صورتي كه خوشحال از مركز خارج شوند متوجه مي‌شويم كه گمشده خود را در اين مركز پيدا نكرده‌اند و مي‌توان گفت كه اينجا جزء محدود مكان‌هايي است كه پيدا نكردن كسي خوشحال كننده است.
وارد مركز تشخيصي و آزمايشگاهي سازمان واقع در كهريزك مي‌شويم به طور كلي آزمايشگاه‌هاي سازمان پزشكي قانوني كشور را مي‌توان به چهار دسته تقسيم كرد. آزمايشگاه آسيب شناسي (پاتولوژي)، آزمايشگاه سم شناسي، آزمايشگاه سرولوژي و آزمايشگاه ژنتيك (DNA) تقسيم كرد.
در بدو ورود به سالن اصلي مركز شاهد حضور تعدادي از دانشجويان با اساتيدي كه براي بازديد و موارد مربوط به رشته خود بودند مواجه شديم كه با هماهنگي مسئول روابط عمومي مركز براي بازديد به نخستين قسمت يعني آزمايشگاه آسيب شناسي راهنمايي شديم.
آسيب شناسي(پاتولوژي) يكي از علوم رشته پزشكي است و وظيفه پزشكاني كه در اين رشته تربيت مي‌شوند، مشخص كردن علل آسيب وارده به تك تك سلول‌ها يا بافت‌ها يا مشخص كردن آسيب‌هاي وارده به كل بدن است و در اين راستا آسيب شناسي داراي 2 شاخه آسيب‌شناسي آناتوميكال (تشريحي) و آسيب شناسي كلينيكال (باليني) است.
با كارشناس آزمايشگاه آسيب شناسي اين مركز به گفت و گو نشستيم. وي با اشاره به اينكه آسيب شناسي تشريحي با اعضا و اندام بدن سر و كار دارد و هرگاه به هر دليلي آسيبي به بدن وارد شود با مطالعه ميكروسكوپي، مي‌توان علل آسيب به بدن را مشخص كرد، مي‌گويد: به طور مثال اگر يك خونريزي در حنجره متوفي رخ داده باشد آسيب شناسي مي‌تواند بگويد كه اين خونريزي قبل از مرگ اتفاق افتاده يا بعد از مرگ بوده است.
وي ادامه مي‌دهد: به وسيله آسيب‌شناسي تشريحي حتي مي‌توان زمان آسيب را نيز مشخص كرد به طور مثال از روي تغييراتي كه در سلول اتفاق مي‌افتد، مي‌توانيم بگوييم كه اين سلول در چه ساعتي يا چند ساعت قبل دچار حادثه شده است.
اين كارشناس آزمايشگاه آسيب شناسي پزشكي قانوني اضافه مي‌كند: از آنجا كه آزمايشگاه آسيب‌شناسي سازمان پزشكي قانوني كشور در ارتباط تنگاتنگ موضوعي و كاري با تالار تشريح است. از ابتداي شروع به كار پزشكي قانوني و انجام كالبدگشايي‌هاي اوليه چه آنان كه در بيمارستان انجام مي‌شد و چه آنهايي كه با مركزيت يافتن پزشكي قانوني به انجام مي‌رسد آزمايشها و مطالعات آسيب‌شناسي نيز آغاز شده است البته افتتاح رسمي آزمايشگاه آسيب‌شناسي به 3 دهه قبل باز مي‌گردد و از آن زمان تاكنون آزمايشگاه آسيب شناسي پزشكي قانوني منشأ اثرات مهمي در زمينه مطالعات آسيب شناسي و پاسخ به پرونده‌هاي مربوط به پزشكي قانوني بوده است.
وي در پاسخ به پرسش ما مبني بر اينكه اين بوي نامطبوع چيست و همچنين هر پرونده‌اي چه مقدار زمان براي آسيب شناسي در بر خواهد داشت و سطل‌هاي كه داخلش چيزهاي بود (اندام متوفيان) چيست، مي گويد: اين بوي ماده‌اي به نام فرمالين است كه بر روي اندام افراد كه از تالار تشريح به اين قسمت مي‌آورند ماليده مي‌شود تا اندام فيكس و محكم شود تا بتوانيم اين اندامها را براي آزمايش برش زده كه هر اندامي نيز براي فيكس شدن يك زمان 3 تا 4 هفته را در بر خواهد داشت.
به گفته وي اين زمان را براي هر پرونده‌اي نيز بايد اضافه كرد يعني هر پرونده در مجموع حدود 60 روز زمان براي پاسخگويي به آزمايش زمان مي‌برد ولي در پرونده‌هاي خاص اين زمان كمتر مي‌شود. داخل اين سطل‌ها كه مانند سطل ماست است اندام متوفيان از جمله قلب، ريه، كليه، حلق و حنجره، كبد، مغز و ديگر اندامها حتي پوست بدن به فراخور درخواست آزمايش از سوي پزشكان و متخصصان تالار تشريح صورت مي‌پذيرد كه پس از پايان آزمايش بر روي اين اندامها تمام آن به صورت يك جا در بهشت زهرا (س) دفن مي‌شود.
اين مقام مسئول در پاسخ به اين پرسش كه وضعيت بايگاني كردن جواب و نمونه‌هاي آزمايشهاي آسيب‌شناسي به چه صورت است، گفت: جواب آزمايشها به طور معمول 20 سال در بايگاني نگهداري مي‌شود و نمونه‌هاي آزمايشها نيز حداقل 5 سال در انبارهاي مركز نگهداري مي‌شود تا در صورت درخواست بررسي مجدد پرونده‌اي اين نمونه‌ها به كار گرفته شوند.
وي از مشكلات و بيماري‌هاي آزمايشگاه آسيب شناسي كه اجتناب پذير نيز هست اشاراتي كرد و افزود: سرطان پوست و عوارض مفصلي مانند آرتروز از جمله مشكلات پرسنل اين قسمت در طول زمان است كه بايد در اين راستا حقوق پايين و عدم سختي كار واقعي را نيز به مشكلات پرسنل شاغل در آزمايشگاه‌هاي آسيب شناسي اضافه كرد.
پس از آزمايشگاه آسيب شناسي به سراغ آزمايشگاه سم شناسي رفتيم و با مسئول آن درباره چگونگي فعاليت‌هاي اين قسمت به گفت‌وگو نشستيم كه وي با بيان اينكه در حال حاضر اين آزمايشگاه سازمان پزشكي قانوني كشور با گذشت بيش از نيم قرن از عمر خود به دستگاه‌هاي مجهز روز دنيا تجهيز شده است، گفت: تمام مراحل يك آزمايش سم‌شناسي كامل از قبيل استخراج، تشخيص دارو، سموم دفع آفات نباتي، مواد مخدر، سموم فلزي و سموم گازي را اين آزمايشگاه انجام مي‌دهد.
وي به آزمايشگاه سرولوژي نيز كه قدمت آن به سال‌هاي 1320 بر مي‌گردد اشاره مي كند و مي‌گويد: به تدريج با گسترش و توسعه امكانات و فناوري‌ها، فعاليت‌هاي اين آزمايشگاه نيز هر چه بيشتر جنبه تخصصي به خود گرفته و در حال حاضر با استفاده از تجارب كارشناسان زبده در اين بخش، آزمايشهاي مربوط به تجسس و تعيين بنيان خون، گروه‌هاي خوني، تعيين گروه‌هاي فرعي خون، تعيين گروه‌هاي خوني از روي نمونه‌هاي لكه و مو، آزمايش بارداري، بررسي انتساب با استفاده از گروه‌هاي فرعي (خون، ابوت و بنوت)، تطابق مو، آزمايش خون در ادرار در حوادث و ضربه به كليه‌ها، بررسي موارد تجاوزات جنسي و بسياري از آزمايشهاي موردي ديگر انجام مي‌شود.
اين مسئول ادامه مي‌دهد: با توجه به گستردگي آزمايشها هر يك از آزمايشهاي فوق مي‌تواند بر روي مراجعان زنده يا بر روي اجساد انجام شود و در اين راستا نمونه‌هاي غير بيولوژيك كه تحويل اين بخش مي‌شود مي‌تواند به كوچكي فيلترهاي سيگار براي بررسي بزاق و تعيين گروه خوني باشد يا به بزرگي سپرهاي اتومبيل كه در حوادث رانندگي آغشته به خون شده باشد و براي بررسي به اين بخش ارسال مي‌شود و اصولاً برداشت و ارسال نمونه به اين بخش خود محتاج به آموزش دوره خاصي است كه بتوان از اندك نمونه‌هاي منحصر به فرد به جا مانده از صحنه‌هاي جرم و جنايت بهترين نتيجه را به دست آورد.
وي گفت: بخش عمده مراجعان سرپايي اين بخش را بانوان بارداري تشكيل مي‌دهند كه در انتهاي مراحل قانوني طلاق هستند و مطابق درخواست شعبات دادگاه نياز به گواهي مبني بر عدم بارداري دارند لذا آزمايش بارداري براي آنان انجام مي‌شود كه اصول انجام اين روش با استفاده از روش‌هاي immuno assay صورت مي‌گيرد و درصورت مشاهده نتايج مشكوك يا مثبت بديهي است كه آزمايش در زمان مناسب‌تري تكرار مي‌شود.
وي مي‌گويد: بخش ديگري از مراجعان سرپايي اين بخش مربوط به انجام آزمايش VDRL يا RPR به منظور پيشگيري از بيماري‌هاي مقاربتي است؛ كه براي متقاضيان استخدام در دواير دولتي و همچنين زوج‌هاي متقاضي پذيرش فرزند درخواست مي‌شود كه اين درخواست‌ها با هماهنگي آزمايشگاه سم‌شناسي كه عهده دار آزمايشگاه الكل و مواد مخدر براي آنان است در حداقل زمان ممكن انجام شده و نتيجه نهايي اعلام مي‌شود.
وي تصريح كرد: ساير آزمايشها بر روي نمونه‌هاي غير بيولوژيك خون، ادرار، مو، ترشحات واژن و انواع نمونه‌هاي غير بيولوژيك صورت مي‌گيرد. با مطالعه و بررسي‌هاي انجام شده روي پرونده‌هاي مورد آزمايش در اين بخش بايد اذعان كرد كه نتيجه هر يك از آزمايشها به تنهايي بسيار مهم و سرنوشت ساز است و در نظر نهايي قضات پرونده‌ها بسيار مهم و مداخله‌گر است.
* چرخ كردن اندام مرده‌ها براي آزمايش DNA
در يكي از قسمت‌هاي آزمايشگاه مركز تشخيصي و آزمايشگاهي سازمان پزشكي قانوني استان تهران نيز شاهد چرخ كردن اندام متوفيان براي گرفتن آزمايش DNA بوديم كه توسط فردي كه كاملاً خود را پوشانده بود صورت مي‌پذيرفت.
وي با بيان اينكه چندين سال است كه در اين قسمت (چرخ كردن اندام متوفيان براي تهيه آزمايش DNA ) فعاليت مي‌كند، گفت: بنده به دليل اين شغل هرگز گوشت نمي‌خورم و هميشه نيز براي اينكه بتوانم از درد اين وضعيت كاري خارج شوم تصور مي‌كنم كه اندام‌هاي احشام را چرخ مي‌كنم تا كمتر تحت تأثير مسائل روحي قرار گيرم.
وي اظهار مي‌دارد: هر قطره خوني كه از اين اندامها در زمان چرخ كردن بر زمين ريخته مي‌شود را سريعأ پاك مي‌كنم زيرا در مقابل اين متوفيان احساس مسئوليت مي‌كنم.
يكي ديگر از آزمايشگاه‌هاي مركز تشخيصي و آزمايشگاهي سازمان پزشكي قانوني كشور آزمايشگاه DNA است كه در بهمن سال 1374 شروع به كار كرده است و به عنوان نخستين مركز پيشرفته تعيين هويت و كشف جرم با استفاده از DNA typing در ايران فعاليت مي‌كند.
*آزمايشگر DNA، پنهان از نگاه مجرمان
در بدو ورود به اين آزمايشگاه ادوات سلاح‌هاي سرد و ديگر ابزار كه برخي نيز به خون آغشته بود و خشك شده بود بسيار جلب توجه مي‌كرد. در اين راستا با كارشناس اين آزمايشگاه كه به دلايل امنيتي نيز صلاح نمي‌دانست خود را معرفي كند زيرا بارها در طول سال‌ها فعاليتش در اين مركز از طرف خانواده‌هاي مجرمان تهديد شده بود به گفت‌وگو نشستيم.
وي با اشاره به ادوات و سلاح‌هاي سرد و حتي گلوله‌هاي كه به اين مركز ارجاع داده مي شود اشاره كرد و گفت: بر اساس درخواست مقام هايي قضايي اين سلاح‌ها كه در بسياري از مواقع نيز به خون آغشته شده است آورده مي‌شود تا بتوانيم آزمايشهاي مختلف بر روي اين ابزارهاي قتل يا درگيري را صورت دهيم.
اين كارشناس در پاسخ به اين پرسش كه آيا محكومان يا قاتلان نيز به اين آزمايشگاه آورده مي‌شوند، افزود: بله، قسمتي از فعاليت‌هاي ما نيز آزمايش بر روي اين افراد است كه به صورت متداول اين امر صورت مي‌پذيرد و در اين راستا بارها نيز مورد تهديد جاني قرار گرفتيم ولي با هماهنگي با حراست مركز اين تهديدها برطرف شده است.
در بازديد از قسمتي ديگر از مركز تشخيصي و آزمايشگاهي استان تهران به بخش تشخيص هويت مراجعه كرديم كه صحبت‌هاي مسئولان و كارشناسان اين قسمت نيز به نوبه خود شنيدني بود.
مسئول بخش هويت شناسي نيز مي‌گويد: بخش عمده‌اي از فعاليت‌هاي اين بخش ادامه آزمايشهاي تأييدي انجام شده در بخش سرولوژي است. موفقيت آزمايشگاه DNA بستگي زيادي به تعداد نمونه‌هاي ارسالي و حفظ نمونه از آلودگي‌هاي ميكروبي و عواملي نظير گرد و خاك و چربي دارد كه با توجه به حساسيت روش‌هاي تجزيه DNA به ويژه آنها كه بر پايه PCR انجام مي‌شوند و با استفاده از تكنيك‌هاي DNA مي‌توان بسياري از مبهمات و معضلات پرونده‌ها را حل كرد.
* افغاني‌ها مشتريهاي پرو پاقرص مركز تشخيصي و آزمايشگاهي
اين مسئول با اشاره به اينكه اتباع افغاني از جمله بيشترين و پر و پاقرص‌ترين مشتريهاي مركز تشخيصي و آزمايشگاهي براي تشخيص هويت هستند، گفت: هويت اجساد در بيابان‌ها و خيابان (اجساد مجهول الحال)، تشخيص پدر و مادر افراد در مسائل فرزند خواندگي به خصوص مباحث ارث از ديگر فعاليت هاي شاخص اين بخش به حساب مي‌آيد.
اين كارشناس آزمايشگاه DNA تصريح كرد: از نظر تكنيكي در حال حاضر براي DNA typing يازده سايت مورد بررسي قرار مي‌گيرد و نتايج حاصل با تقريب 99/99 درصد اعلام مي‌شود و لذا در مواردي كه ابوت فرد تأييد نمي‌شود يا در حقيقت تجانسي بين سايت‌هاي مورد بررسي افراد مشاهده نشود، چنين نتيجه‌اي كاملاً قاطع است.
وي اظهار داشت: كاربردهاي اين روش در پزشكي قانوني شامل بررسي خويشاوندي (اثبات ابوت، بنوت، مادري، خواهري و برادري) تعيين هويت دقيق مجرم از روي مواد و آثار به جا مانده در صحنه جرم شامل تمام مايعات بيولوژيك (خون، ادرار، بزاق، ترشحات، مني) و نيز تمام بافت‌ها شامل پوست، مو، استخوان، غضروف و دندان است و در اين راستا تعيين فرد يا افراد متجاوز به عنف، تعيين هويت اجساد در مواردي كه جسد متلاشي شده باشد از ديگر وظايف اين آزمايشگاه است.
* آگهي‌هاي شناسايي افراد در مطبوعات چالش مركز هويت شناسي
يكي از پزشكان به محض اطلاع از تهيه گزارش و مصاحبه ما در بخش هويت شناسي با گلايه از يكي از روزنامه‌هاي كشور كه آگهي‌هاي شناسايي افراد در مطبوعات با عنوان عاطفه را به چاپ مي‌رساند، مي‌گويد: در بسياري از اين آگهي‌ها كه پدر و مادر را براي تشخيص هويت با فرزند مربوطه به اين مركز مي‌آورند ما پس از بررسي آزمايشگاهي و ژنتيكي به عدم صحت هويت اين افراد مي‌رسيم و اين آگهي‌ها كه بيشتر به دليل شباهت ظاهري و موارد ديگر منجر مي‌شود هميشه يك چالش براي ما و خانواده‌ها كه باعث احساسات بسيار آنان شده است ايجاد مي‌كند.
در بازديد كوتاهي نيز كه از تالار تشريح صورت پذيرفت بيشترين چيزي كه جلب توجه مي‌كرد اجساد فراوان روي تخت‌هاي فلزي بود كه در وهله نخست آدمي را به فكر مي‌اندازد و باعث ناراحتي مي‌شود ولي اين در شرايطي است كه بسياري از متخصصان و پزشكان بايد هر روز در اين محيط كار كنند به آنكه خم به ابرو آورند.
يكي از متخصصان تالار تشريح با اشاره به اينكه مراجعان فعاليت‌هاي بخش تالار تشريح شامل معاينه اجساد و اعلام نظر كارشناسي در خصوص علت تامه فوت بر اساس در خواست مرجع قضايي است كه دامنه عملكرد اين تالار نيز تمام متوفيات ارجاعي به پزشكي قانوني توسط مرجع قضائي را در بر مي‌گيرد.
وي ادامه مي‌دهد: انجام كارشناسي و اعلام نظر در خصوص درخواست‌هاي مراجع قضايي و انتظامي شامل صدمات ناشي از تصادفات وسائل نقليه، مسموميت با منواكسيدكربن، مسموميت دارويي (مسموميت با سم دفع آفات نباتي، مسموميت با سم جونده كش، مسموميت با سيانور، مسموميت با سايرسموم)، صدمات ناشي از حوادث كار، حوادث غير مترقبه، صدمات ناشي از سقوط از بلندي، حوادث جنگي، سوختگي، برق گرفتگي، خفگي، خفه‌كردگي، غرق شدگي، گرمازدگي، سرمازدگي، گزش‌ها، مرگ بر اثر اقدامات طبي و جراحي، سقوط هواپيما، صدمات ناشي از سلاح گرم (گلوله، انفجار )، صدمات ناشي از سلاح سرد، حلق آويز، عوارض ناشي از اعتياد، بيماري‌هاي قلبي و عروقي (سكته قلبي، ناهنجاري مادرزادي قلبي، بيماري‌هاي دريچه‌اي)، سرطان‌ها، كهولت سن، بيماري‌هاي عفوني (بيماري‌هاي عفوني ريوي، بيماري‌هاي عفوني گوارش، بيماري‌هاي عفوني مغز و اعصاب، بيماري‌هاي خوني و ايدز (HIV)، بيماري‌هاي ريوي، بيماري‌هاي دستگاه گوارش، بيماري‌هاي دستگاه مغز و اعصاب، بيماري‌هاي دستگاه خونساز (خوني )، بيماري‌هاي غدد درون ريز، اعدام، رجم، كارشناسي اجساد مجهول الهويه و اعلام نظر كارشناسي در مورد شناسايي و تشخيص هويت از بقاياي اجساد مجهول الهويه را در برمي گيرد.
اين كارشناس پزشكي قانوني خاطرنشان مي‌كند: اعلام نظر كارشناسي تالار تشريح مركز تحقيقات و آزمايشگاهي سازمان پزشكي قانوني براي بيمه‌ها و ثبت احوال هم به كار مي‌رود.
مركز آزمايشگاهي سازمان پزشكي قانوني را ترك مي‌كنيم با اين فكر كه پيشرفت‌هاي علم پزشكي و تشريح اجساد امروزه تا حد به تشخيص ابهامات در زندگي و مرگ امروز بشر كمك مي‌كند اما كار و زندگي هر روزه در چنين مركز تخصصي هم كار ساده‌اي نيست.
-----------------------
پایان