گرفتن رضایتنامه از سوی پزشک به معنی ضایع شدن حق بیمار نخواهد بود
یکی از مراحل درمان بیمار بویژه در عمل‌های جراحی، دریافت و امضای رضایتنامه از بیمار یا خانواده درجه یک او است. از آنجا که شاید بتوان رابطه پزشک و بیمار را رابطه‌ای کاری قلمداد کرد که نیاز به بستن قرارداد دارد، یکی از مواد قرارداد درمان نیز همان رضایتنامه و برائت‌نامه‌ای است که در صورت نیاز از سوی بیمار یا خانواده‌اش به پزشک و بیمارستان ارائه می‌شود.
آنچه در فرهنگ کشور ما و برخی کشورهای دیگر وجود دارد این است که مردم در جریان درمان بیماری‌شان از حقوق خود بی‌اطلاع هستند و بطور کامل از پزشک و دستوراتش پیروی می‌کنند. غافل از اینکه بیمار حق و حقوقی دارد که غیرقابل سلب بوده و اگر بیمار را یکی از طرفین همان قرارداد بدانیم پس باید حقوقش را نیز رعایت کنیم. یکی از این حقوق، حق تصمیم‌گیری است. یعنی پزشک برای درمان بیمار نیاز به اجازه او دارد و این اجازه نیز در قالب همان رضایتنامه به پزشک داده می‌شود.
دکتر محمدمهدی قیامت – معاون آموزشی و پژوهشی سازمان نظام پزشکی تهران – در این باره می‌گوید: «در کشورهای دیگر نیز این فرم‌ها وجود دارد اما به اسم رضایتنامه نیست بلکه درآن فرم‌ها اطلاعات و آگاهی‌های لازم درباره عمل جراحی یا اقدام‌های درمانی به بیمار و خانواده‌اش ارائه می‌شود.
در واقع با این کار پزشک تعهد می‌دهد که از موازین علمی عبور نکند و به نوعی نشانه تعهد علمی، تخصصی پزشک به بیمار است. بنابراین درصورتی که پزشک قصوری انجام دهد این فرم رضایتنامه به بیمار کمک میکند که حق و حقوقش را بگیرد. اما در ایران سال‌ها این برگه تحت عنوان رضایتنامه از بیمار گرفته می‌شد و در واقع بیشتر ضمانت پرداخت دیه بود. متأسفانه مشکلات حقوقی زیادی نیز برای پزشک، دادسرا و هیأت بدوی و تجدیدنظر و پزشکی قانونی ایجاد می‌کرد، تا اینکه حدود چهار سال قبل کارشناسان پزشکی قانونی و نظام پزشکی پس از شور و بررسی فراوان به یک نظر مشترک برای تهیه فرم رضایتنامه و برائت‌نامه رسیدند که مورد تأیید پزشکی قانونی و نظام پزشکی هم قرار گرفت. سپس این فرم در اختیار همه بیمارستان‌ها قرار گرفت که تا حدود زیادی نیز شرایط را تغییر داد. در واقع این فرم توضیحات کاملی از نحوه درمان و اقدامات پزشک و گروه درمانی به بیمار و خانواده‌اش می‌دهد که سه صفحه است.
به گفته رئیس انجمن بیهوشی و مراقبت‌های ویژه کشور، هر چند این فرم لازم است اما کافی نیست و اگر پزشک قصوری انجام دهد و پس از بررسی‌ها ثابت شود که قصور بر اثر بی‌مبالاتی یا سهل‌انگاری بوده و مغایر با موازین علمی است، این رضایتنامه شاید بتواند تخفیفی در مجازات باشد اما موجب از بین رفتن حق و حقوق بیمار نمی‌شود.
دکتر قیامت در عین حال امضای این رضایتنامه را الزامی دانسته و می‌گوید: «فقط در موارد اورژانسی که زمان طلایی برای نجات جان بیمار از اهمیت بالایی برخوردار است، نیازی به دریافت رضایتنامه نیست و پزشک و تیم درمانی براساس تشخیص خود اقدامات درمانی را انجام می‌دهند. اما در سایر موارد چنانچه بیمار عاقل و بالغ باشد و مشکلات دفاعی نداشته باشد، براساس نوع عمل جراحی می‌تواند خودش برگه را امضا کند. اما در عمل‌های سنگین از خانواده درجه یک بیمار هم باید امضا گرفته شود. به عنوان مثال، در عمل‌های جراحی که مربوط به بیماری‌های زنان و زایمان است، رضایت همسر ضروری است. گاه برای بیمار و خانواده‌اش این شبهه پیش می‌آید که امضای این رضایتنامه به معنی سلب تمام حق و حقوق بیمار است اما خوشبختانه قانونگذار برای این موضوع نیز چاره‌اندیشی کرده و در ماده 489 قانون مجازات اسلامی جدید گرفتن برائت از سوی پزشک را رافع مسئولیت او در صورت ارتکاب تقصیر- عمدی و غیرعمدی- نمی‌داند. در واقع مسئولیت مدنی پزشک مبتنی بر تقصیر نیست بلکه مسئولیت محض و بدون تقصیر پذیرفته شده است. یعنی پزشک ضامن هرگونه خسارتی است که به بیمار وارد شود و مستند به فعل مستقیم یا غیرمستقیم پزشک باشد، بنابراین گرفتن رضایتنامه از سوی پزشک به معنی ضایع شدن حق بیمار نخواهد بود.
پزشک در هر صورت مسئول است
دکتر بشیر نازپرور، مدیرکل پزشکی قانونی استانی تهران در این باره بیان می‌دارد: «در ایران یک فرم رضایتنامه داریم و یک برائت‌نامه که فقط مختص کشور ما میباشد. تفاوت آن هم در این است که رضایتنامه در واقع ملاک شروع کار درمان است اما برائت‌نامه زمانی به میان می‌آید که پزشک مرتکب قصور نشده باشد و براساس این فرم که از سوی بیمار امضا شده، می‌توان به پزشک کمک کرد. اما اگر ثابت شود که پزشک در درمان قصور کرده، برائت‌نامه هم نمی‌تواند تأثیری در مجازاتش داشته باشد.» به گفته دکتر نازپرور، هر درمانی ممکن است عوارض قابل پیش‌بینی داشته باشد که پزشک موظف است این عوارض را به بیمار اعلام نماید. حال اگر در نتیجه عمل جراحی و اقدامات درمانی این عوارض رخ دهد و در کمیسیون‌های پزشکی هم معلوم شود که قصوری از پزشک سر نزده است، بیمار هم دیگر نمی‌تواند ادعای خسارت کند و این به خاطر امضای رضایتنامه و برائت‌نامه بیمار است، اما برائت‌نامه فقط زمانی ارزش دارد که پزشک مرتکب قصور نشده باشد. در واقع این دو فرم که از سوی بیمار یا خانواده‌اش امضا می‌شود، سلب کننده حقوق قانونی و انسانی بیمار نخواهد بود.
هر نوع عمل جراحی زیبایی نامشروع و غیرقانونی جرم است!
در سال‌های اخیر برخی عمل‌های جراحی زیبایی در کشورها بخصوص ایران رواج یافته که به گفته پزشکان، نه مبنای علمی و درمانی دارد و نه قانونی است. در چنین عمل‌هایی پزشکان با گرفتن رضایتنامه و برائت‌نامه از بیمار، سعی دارند تا حدودی اقدام خود را مشروع و قانونی جلوه دهند.
دکتر محمود عباسی، مشاور حقوقی سازمان نظام پزشکی درباره تأثیر رضایتنامه در این عمل‌های جراحی می‌گوید: «هر نوع جراحی زیبایی نامشروع و غیرقانونی که مبنای علمی و درمانی ندارد، جرم است و قابل تعقیب کیفری و حتی گرفتن رضایتنامه نیز تأثیری در نتیجه آن ندارد. بنابراین در کل می‌توان گفت این عمل‌ها غیرقانونی و قابل پیگرد و مجازات هستند. اما در سایر عمل‌های جراحی پزشکی با مبنای قانونی اگر پزشک مرتکب قصور شود طبق ماده 616 قانون مجازات اسلامی با وی برخورد می‌شود، اما اگر قصور وی ثابت نشود، داشتن رضایتنامه بیمار موجب تخفیف می‌شود.
به گفته وی، طبق ماده 319 قانون مدنی هرگاه پزشکی هرچند حاذق، در جریان معالجه فرد یا صدور دستور معالجه باعث مرگ یا نقص عضو یا خسارت مالی شود، حتی اگر معالجه با اجازه بیمار یا خانواده‌اش بوده باشد، ضامن است و گرفتن برائت نیز ضمان ندارد. البته در صورتی که عمل مشروع بوده و موازین علمی و نظامات دولتی را نیز رعایت کرده باشد.
امضای رضایتنامه، رفع‌کننده مسئولیت پزشک نیست
صفیه بهبودی - وکیل دادگستری - نیز در این‌باره می‌گوید: گرفتن رضایت قبل از عمل به معنای رفع مسئولیت پزشک نیست، بلکه به عمل‌های جراح یا پزشک مشروعیت می‌بخشد. بنابراین با وجود رضایت نیز پزشک مسئول آثار زیانبار درمان خواهد بود. اما با این حال می‌تواند قبل از عمل، برائت حاصل کند. اثر گرفتن برائت نیز فقط منقلب شدن بار اثبات تقصیر است، بدین معنی که شاکی یا زیان‌دیده باید تقصیر را اثبات کند. تقصیر در اینجا به معنایی که در ماده 616 تعزیرات از کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی آمده یعنی اینکه «اگر به واسطه بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی یا اقدام به امری که مرتکب در آن مهارت نداشته است یا به سبب رعایت نکردن نظام‌های پزشکی و موازین قانونی واقع شود، تقصیر محقق خواهد شد.
این وکیل دادگستری در ادامه اظهار داشت: «در ماده 495 قانون جدید مجازات اسلامی قانونگذار می‌گوید: هرگاه پزشک در جریان معالجات بیمار موجب مرگ یا صدمه بدنی گردد، ضامن دیه است، مگر اینکه عمل او مطابق مقررات پزشکی و موازین فنی باشد یا اینکه قبل از معالجه برائت گرفته باشد.» بنابراین در همین ماده قانونی نیز تقصیر زمینه اصلی ضمان پزشک است، چه اخذ برائت کرده باشد، رضایت گرفته باشد یا نگرفته باشد.» در تبصره همین ماده نیز می‌بینیم قانونگذار می‌گوید: «در صورت نداشتن قصور یا تقصیر پزشک در علم و عمل برایش ضمان وجود ندارد، هرچند برائت دریافت نکرده باشد. در رسیدگی به پرونده‌های پزشکی نیز بارها شاهد بوده‌ایم دریافت برائت و رضایت شده است، اما به محض اعلام شکایت و اعلام نظر کارشناسان مبنی بر وقوع قصور پزشک در عمل جراحی و درمان، پزشک ضامن و مسئول شناخته شده است. البته لازم به ذکر است طبق ماده 495 قانون مجازات اسلامی جدید «چنانچه گرفتن برائت از بیمار به دلیل نابالغ یا مجنون بودن او معتبر نباشد یا دریافت برائت از او به دلیل بیهوشی و مانند آن ممکن نگردد، برائت از ولی مریض تحصیل می شود.> طبق ماده 497 نیز در موارد ضروری تحصیل برائت چنانچه کمکی نباشد و پزشک برای نجات بیمار طبق مقررات اقدام به معالجه نماید، کسی ضامن تلف یا صدمات وارده نیست.
بنابراین با توجه به اظهارات کارشناسان مربوطه، می‌توان گفت رضایتنامه و برائت‌نامه یک حق برای بیمار است. یعنی هر فرد عاقل و بالغی حق دارد در مورد درمان و روش درمان خود اطلاعات کافی کسب کند و سپس تصمیم مناسب را برای ادامه یا قطع درمانش بگیرد. همچنین می‌توان گفت رضایتنامه‌ها در واقع یک سند قانونی و حقوقی هستند که اهمیت زیادی در دفاع از حقوق بیمار دارند. البته این سند در مواردی می‌تواند به نفع پزشک، بیمارستان و تیم درمانی هم باشد و در مراجع قضایی و قانونی به کمک آنها بیاید و نمی‌توان گرفتن رضایتنامه را که بطور معمول در بدو ورود و بستری شدن بیمار در بیمارستان‌ها و یا قبل از عمل جراحی از آنها گرفته می‌شود با حقوق بیمار در تضاد دانست، بلکه قانونگذار هرچند گرفتن رضایت و برائت را برای پزشک تأثیرپذیر دانسته، اما اصل بر ارتکاب قصور است که اثبات آن تأثیر رضایت و برائت را نفی میکند.
--------------------------------------
پایان