یک ونیم درجه افزایش دماي ايران در 15 سال آتي
صنعتي شدن و سيطره ماشين‌ها بر زندگي بشر هر چند با آسايش و رفاه بيشتري براي انسان‌ها همراه بوده است، پيامدها و تبعاتي منفي نيز به دنبال داشته است. رشد افسارگسيخته صنايع آلاينده در كنار هجوم خودروهايي كه با احتراق سوخت‌هاي فسيلي سالانه ميليون‌ها تن دي اكسيد كربن و گازهاي گلخانهيي را وارد جو زمين مي‌كنند، مي‌تواند لطمات جبران‌ناپذيري را بر پيكره حيات در كره خاكي وارد آورد. در صورت تداوم وضعيت كنوني، تصويري برزخي و آخرزماني از زندگي روي زمين كه در فيلم‌هاي علمي-تخيلي ارائه مي‌شود، چندان دور از انتظار نخواهد بود.
در شرايطي كه از 650 هزار سال پيش تا سال 1950ميلادي ميزان دي اكسيد كربن هرگز از 300 ppm تجاوز نكرده بود در يك بازه حدود 60 ساله ميزان دي‌اكسيد كربن موجود در جو زمين به 400 ppm رسيده كه با افزايش چشمگير دماي زمين يا همان چيزي كه تحت عنوان پديده گرمايش زمين از آن ياد مي‌شود، توام شده است.
البته مساله فقط به گرم شدن زمين ختم نمي‌شود زيرا اين گرم شدن علاوه بر افزايش تبخير آب‌هاي سطحي كه بحران آب را به دنبال خواهد داشت، مي‌تواند شدت پديده‌هايي جوي چون النينو و توفان‌هاي مهيب و ويرانگر چون كاترينا را افزايش دهد. ايران نيز نه تنها از آسيب‌ها و لطمات انتشار گازهاي گلخانهيي و تغيير اقليم مصون نيست بلكه از آنجا كه در ميان 10كشور برتر توليدكننده گازهاي گلخانهيي محسوب مي‌شود بايد اقدامات عاجل و موثري در راستاي كاهش انتشار گازهاي گلخانهيي و مقابله با پديده تغيير اقليم در دستور كار خود قرار دهد.
در همين رابطه و براي كسب اطلاع بيشتر از ماهيت و تبعات مقوله تغيير اقليم و اقداماتي كه در كشور در اين زمينه انجام گرفته با دكتر عليرضا مساح، عضو هيات علمي پرديس ابوريجان دانشگاه تهران و هماهنگ‌كننده گروه‌هاي كاري آسيب‌پذيري و سازگاري با تغيير آب و هوا به گفت‌وگو نشستيم كه مشروح آن در ادامه از نظرتان مي‌گذرد.
اساسا تغيير اقليم به چه معني است و به چه پديده‌هايي اطلاق مي‌شود؟
در ابتداي بحث بايد ميان دو مقوله تغيير اقليم (climate change) و نوسانات اقليمي(climate variability) تمايز بگذاريم. عوامل مختلفي باعث مي‌شود كه متغيرهاي اقليمي از جمله دما و بارش در طول زمان تغيير كند. برخي از اين عوامل مربوط به عوامل طبيعي سيستم كره زمين است كه از آنجمله مي‌توان به اندركنش بين اقيانوس و اتمسفر يا اندركنش بين اتمسفر و زيست‌كره اشاره كرد. به عنوان مثال پديده النينو جز نوسانات طبيعي و دروني اقليم محسوب مي‌شود. اينها پديده‌هايي است كه از زمان پيدايش زمين وجود داشته و در دوران‌هاي مختلف باعث افزايش يا كاهش دماي كره زمين شده‌اند كه به آنها تغيير اقليم اطلاق نمي‌شود و جزو نوسانات اقليمي به شمار مي‌روند. به عنوان نمونه، در سال 1998 النينوي شديدي به وقوع پيوست و متعاقب آن افزايش شديد دما در ايالات متحده و اروپا، تلفات جاني زيادي به‌دنبال داشت اما اين رخداد به عنوان تغيير اقليم دسته‌بندي نمي‌شود. از اين گذشته، بحث فعاليت‌ها و فعل و انفعال‌هاي خورشيدي نيز باعث بروز نوسانات اقليمي مي‌شود كه با بيشتر شدن فعل و انفعالات خورشيدي، دماي كره زمين نيز رو به افزايش مي‌گذارد. از جمله ديگر عوامل طبيعي مي‌توان به فعاليت آتش‌فشان‌هايي اشاره كرد كه با وارد كردن ميزان زيادي CO2 به جو، زمينه سرد شدن كره زمين را فراهم مي‌كنند. مدار گردش زمين به دور خورشيد كه هر چه فاصله زمين با خورشيد بيشتر شود، مي‌تواند زمينه‌ساز وقوع عصر يخبندان باشد و با كم شدن اين فاصله مي‌تواند با افزايش دماي كره زمين همراه شود. تمام موارد فوق جزو نوسانات طبيعي اقليمي محسوب شده و به عنوان تغيير اقليم شناخته نمي‌شوند. در واقع در تشريح تفاوت نوسانات اقليمي و تغيير اقليم بايد يادآورد شد درحالي كه نوسانات اقليمي از زمان پيدايش كرده زمين همواره وجود داشته‌اند، تغيير اقليم پديده‌يي معاصر و نوظهور است.
آيا نوسانات اقليمي مي‌تواند به تغيير اقليم منجر شود؟
در پاسخ به اين سوال بايد گفت كه نوسانات اقليمي نمي‌تواند به تغيير اقليم بينجامد اما تغيير اقيلمي مي‌تواند شدت نوسانات اقليمي تاثيرگذار باشد. به عنوان مثال، پديده النينو در 60 سال اخير تقريبا با شدت 2 اتفاق مي‌افتاد اما در حال حاضر در نتيجه تاثيرات تغيير اقليمي، شدت وقوع اين پديده به 3 افزايش يافته است كه در 60 سال اخير بي‌سابقه بوده است.
از حدود 650 هزار سال پيش تا حدود سال 1950 ميلادي، ميزان دي اكسيد كربن موجود در جو تا سقف 300 پي‌پي‌ام در نوسان بوده است اما از سال 1950 به بعد ميزان دي اكسيد كربن موجود در جو از مرز 300 ppm گذشت و در حال حاضر اين ميزان به 400ppm رسيده است. وجود اين گازهاي گلخانهيي كه مهم‌ترين آنها همين دي‌اكسيد كربن است، باعث مي‌شود تا دور كره زمين غشاي ضخيم‌تري شكل بگيرد كه باعث گرم‌تر شدن كره زمين مي‌شود. به اين پديده تغيير اقليم گفته مي‌شود كه متاثر از عوامل طبيعي نبوده بلكه نتيجه انتشار گازهاي گلخانهيي است. حال اين پديده تغيير اقليم، مي‌تواند به احتمال زياد بسامد و شدت پديده‌يي مانند النينو را تغيير دهد.
آيا تغيير اقليم علاوه بر اثرات عام و جهاني، مي‌تواند تاثيراتي مشخص بر نقطه‌يي خاص به جا بگذارد؟
به‌لحاظ علمي اثبات شده است كه افزايش دماي ميانگين كره زمين از سال 1950 بعد كه رشد چشمگيري نيز داشته، متاثر از پديده تغيير اقليم بوده است و عوامل طبيعي از جمله فعل و انفعالات خورشيدي يا فعاليت‌هاي آتش‌فشاني در آن تاثيري نداشته است. با اين حال، اين مساله در تمام نقاط كره زمين به يك شكل نبوده است. علاوه بر اين، هنوز دانشمندان نتوانسته‌اند به‌صورت منطقه‌يي سهم تغيير اقليم را در افزايش دما يا بارش تعيين كنند. به عبارتي ديگر، تغيير اقليم در سطح جهاني رخ داده و سهم ان در مشخص است اما اين سهم هنوز براي كشورها يا مناطق كوچك هنوز قابل‌تعيين نيست. به عنوان مثال، اينكه گفته مي‌شود سهم تغيير اقليم در خشك شدن درياچه اروميه 15 درصد بوده است، يك اظهارنظر كاملا غيرعلمي است. حتي ناسا و بسياري ديگر از مراكز علمي در جهان هنوز به روش‌شناسي دست نيافته‌اند كه بتواند سهم تغيير اقليم را در يك منطقه كوچك و محدودي مانند حوزه آبريز درياچه اروميه تعيين كند.
در حال حاضر بيشتر از 14روز را نمي‌توان با قطعيت پيش‌بيني كرد و پيش‌بيني‌هاي ماهانه و سالانه نيز باخطاهاي زيادي همراه است. بنابراين بحث پيش‌بيني براي يك بازه ده ساله يا پانزده ساله به هبچ عنوان جوابگو نيست. افق زماني تاثيرات اقليمي در مقياس و معيار جهاني بين 10 تا 30 است و بر اساس سناريوسازي عمل مي‌كند. ما براي ايران از 16 مدل شبيه‌سازي اقليمي و سه سناريو احتمالي انتشار گازهاي گلخانهيي استفاده كرديم. آن‌چه ما تا امروز دست پيدا كرده‌ايم اين است كه دماي بيشينه و كمينه در تمام نقاط ايران افزايش پيدا خواهد كرد. در واقع افزايش دما در دوره زماني 2015 تا 2030ميلادي نسبت به ميانگين دما در بازه 15ساله قبل از آن افزايش مي‌يابد. البته ميزان اين افزايش بسته براي مناطق مختلف كشور متفاوت است و دامنه آن بين 0.1 تا 1.2 درجه سليوس برآورد مي‌شود. با اين حال، در مورد شبيه‌سازي ميزان بارش در كشور در بازه زماني مشابه، الگوها و مدل‌ها اجماع ندارند و از عدم قطعيت زيادي برخوردارند. به صورتي كه در يك منطقه خاص مدل‌ها از 30- درصد كاهش تا 80+ درصد افزايش را شبيه‌سازي مي‌كنند كه اختلاف زيادي است و نمي‌تواند مبناي سياست‌گذاري و تصميم‌سازي قرار گيرد.
اصلي‌ترين مخاطره‌يي كه كشور از جانب تغيير اقليم با آن مواجه است، چيست؟
مهم‌ترين ركني كه از متغيرهاي تغيير اقليمي مانند دما و بارش تاثير مي‌پذيرد، منابع آب كشور است. اگر فرض كنيم كه ميزان بارش در سطح فعلي باقي بماند و كاهش نيابد، از آنجا كه بالا رفتن دما باعث افزايش تبخير مي‌شود، منابع آبي در اكثر مناطق كشور كاهش خواهد يافت. بنابراين ما با كاهش منابع آب سطحي مواجه‌ايم كه اين موضوع اگر با افزايش تقاضاي آب ناشي از رشد جمعيت همراه شود، فشار مضاعفي را نه‌تنها بر منابع آب سطحي بلكه بر منابع آب زيرزمين نيز وارد خواهد آورد و با افت كامل و شديد منابع آب زيرزميني مواجه خواهيم بود كه متعاقبا مي‌تواند پيامدهايي چون نشست زمين و وارد آمدن خسارت به لوله‌كشي‌هاي زيرزميني را به دنبال داشته باشد.
آيا برآورد اقتصادي از اين ميزان خسارتي كه تغيير اقليمي مي‌تواند ايجا كند، انجام شده است؟
هرگونه برآورد از اثرات تغيير اقليم بر بخش‌هاي مختلف كشور بايد از بطن پژوهش‌ها و بررسي‌هاي در مراكز دانشگاهي پژوهشي بيرون بيايد. اما از آنجا كه علم تغيير اقليم در جهان، علم جديد و نوظهوري محسوب مي‌شود و در سال 1995 بود كه به عنوان يك رشته دانشگاهي تعريف شد و كمتر از 10 سال است كه در ايران مطرح شده است، تعداد پژوهش‌هايي كه در اين زمينه در سطح كشور انجام گرفته، بسيار معدود است. در شرايطي كه در خارج از كشور و در كشورهاي پيشرفته، تغيير اقليم به عنوان يك رشته تدريس مي‌شود، ما در ايران رشته‌يي به نام تغيير اقليم نداريم. به همبن خاطر ما از نظر پژوهش در خصوص تبعات اقتصادي تغيير اقليم در حوزه‌ها و بخش‌هاي مختلف كشور با يك خلأ مواجه‌ايم بنابراين اعدادي كه در اين رابطه مطرح مي‌شود، از لحاظ علمي فاقد اعتباراند.
آيا پژوهشكده محيط‌زيست يا سازمان ديگري در اين زمينه پژوهشي انجام داده اند؟
متاسفانه جواب اين سوال خير است. دانشگاه‌ها بايد در اين زمينه پيشرو باشند اما دانشگاه‌هايي كه در اين زمينه فعاليت پژوهشي دارند، انگشت‌شمارند. به همين دليل هنوز تاثيرات تغيير اقليم بر بخش كشاورزي، بر جنگل‌ها و محيط‌زيست كشور مشخص نيست. اعداد و ارقامي نيز كه در خصوص تاثير تغيير اقليم بر دما و ميزان بارش كشور در بازه 15ساله آتي به ان اشاره كرم، ماحصل تحقيقات و پژوهش‌هايي است كه در دفتر تغيير اقليم سازمان محيط‌زيست صورت گرفت. در حال حاضر، وزارت نيرو پروژه‌يي تحقيقاتي را روي حوزه آبريز درياچه بختگان در دست انجام دارد كه موسسه پژوهش آب اجراي آن را برعهده دارد. در همين رابطه پنج دانشگاه از جمله دانشگاه تربيت مدرس، دانشگاه تهران، دانشگاه شهيد بهشتي و دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقيقات در اين زمينه با موسسه پژوهش آب به عنوان مجري طرح و وزارت نيرو به عنوان كارفرما همكاري داريم. به نظر براي تعيين اينكه آثار تغييرات اقليم بر درياچه بختگان چه خواهد بود، به 15 ماه زمان نياز داشته باشيم. مهم‌تر از مساله اثرات تغيير اقليم، پرداختن به راهكارهاي سازگاري است. در واقع هدف اصلي از تحقيق در خصوص تغييرات اقليم اين است كه بتوانيم اين راهكارهاي سازگاري را ارائه كنيم.
در خصوص كنفرانس تغييرات اقليمي كه مدتي پيش در فرانسه برگزار شد و تعهدات ايران در خصوص كاهش گازهاي گلخانهيي بيشتر توضيح دهيد.
تغيير اقليم دو بخش متفاوت اما به‌هم‌مرتبط را دربرمي‌گيرد كه يكي ارائه راهكار سازگاري است و ديگري كه از آن تحت عنوان راهكار كاهش توليد و انتشار گازهاي گلخانهيي ياد مي‌شود. در حال حاضر چين و ايالات متحده رتبه‌هاي اول و دوم توليدكننده گازهاي گلخانهيي را در اختيار دارند و متاسفانه ايران نيز در ميان ده كشور اول دنيا از لحاظ توليد و انتشار گازهاي گلخانهيي است. درخصوص كنفرانس تغييرات اقليمي كه در پاريس برگزار شد، بايد به نكته توجه كنيم. از ان‌جا كه كنفرانس‌هاي قبلي به در رسيدن به يك اجماع و توافق تعهدآور براي كاهش گازهاي گلخانهيي به شكست انجاميده بود، در اين كنفرانس تلاش شده بود تا با اتخاذ يك ديپلماسي قوي‌تر از خود كشورها خواسته شود تا ميزان كاهش گازهاي گلخانهيي را تعيين كنند. هرچند اين كاهش گازهاي گلخانه‌هاي فعلا الزام‌آور نيست. در همين رابطه، ايران نيز اعلام كرد كه تا سال 2013 به ميزان 4درصد از توليد گازهاي گلخانهيي را كاهش خواهد داد و در صورت برداشته شدن تحريم‌ها و كشورهاي اروپا به تعهدات خود بر مباني برجام عمل كنند 8درصد ديگر نيز به اين ميزان اضافه شود و اين بدين معني است كه مجموعا ايران تا سال 2030 متعهد مي‌شود تا توليد گازهاي گلخانهيي خود را به ميزان 12درصد كاهش دهد. تعيين اين ارقام و درصدها نتيجه حدود 5، 6 ماه كار تحقيقاتي مشترك ميان دستگاه‌هاي مختلف است كه سازمان محيط‌زيست در اين رابطه نقش موثري ايفا كرد.
يكي از نكات مهمي كه بايد بيشتر مورد توجه قرار بگيرد، نقش دستگاه‌هاي مختلف براي برنامه‌ريزي و تامين بودجه كافي به منظور انجام راهكارهاي سازگاري با تغيير اقليم است كه دو بخش پژوهش و اجرا در برمي‌گيرد. حتي اگر همين امروز در سراسر كره زمين توليد و انتشار گازهاي گلخانهيي متوقف شده يا به صفر برسد، به دليل ماندگاري گازهاي گلخانهيي كه در دهه‌هاي قبل توليد و انباشته شده است، اثرات گازهاي گلخانهيي ادامه خواهد داشت. بنابراين كاهش انتشار گازهاي گلخانهيي به هبچ عنوان به معناي مصون ماندن از اثرات گازهاي گلخانهيي نيست. به همين خاطر علاوه بر تاكيد بر بحث راهكارهاي كاهش انتشار گازهاي گلخانهيي، دستگاه و سازمان‌هاي ذي‌ربط بايد نسبت به مقوله راهكاري‌هاي سازگاري حساس‌تر و با جديت بيشتري عمل كنند.
در بحث اجرا اين راهكارهاي سازگاري چه دستگاه‌هايي دخيل هستند؟
در واقع تمامي ارگان‌ها و سازمان‌هايي كه به انحاء مختلف با بحث اتمسفر و آب و هوا مرتبط‌اند در اين امر تاثيرگذار و دخيل‌اند كه طيف وسيعي را دربرمي‌گيرد و از آن جمله مي‌توان به بخش آب و انرژي وزارت نيرو، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري وزارت جهاد كشاورزي، وزارت بهداشت، وزارت صنعت و حتي وزارت اقتصاد اشاره كرد. علاوه بر اين، در اينجا بايد بين دانشگاه و مراكز علمي و پژوهشي و دستگاه‌هايي اجرايي هم‌افزايي و همكاري نزديك ايجاد شود. دفتر تغيير اقليم سازمان محيط‌زيست در زمينه ايجاد اين همكاري بين نهادها و دستگاه‌هاي مختلف در يك سال گذشته تلاش كرد با دعوت از دستگاه‌هاي مختلف در نشست‌هاي مختلف در راستاي تنظيم يك سند مشترك گام‌هاي موثري را بردارد و به‌نظر در اين زمينه عملكرد خوب و قابل-قبولي داشته است. درحال حاضر اين سند تنظيم شده و قرار است در آينده نزديك با حضور آقاي تركان از آن رونمايي شود.
-------------------------------------------
پایان