نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در مدیریت بیمارستانی
«عدم سرمایه گذاری در فناوری های اطلاعات و ارتباطات (ICT)، به معنی فراموش کردن فرصت عمده ای است که این فناوری برای اقتصاد بیمارستانی به همراه می آورد.» این جمله، اقتباس از مقاله ای به نام «نقش فناوری های اطلاعات و ارتباطات در سلامت در کشورهای کم درآمد» است که با برگردان مترجم توانمند «دکتر مجتبی کریمی حقیقت» در ماهنامه «توسعه سلامت و پزشکی به تاریخ مرداد ۱۳۸۲ به چاپ رسیده بود....
اینکه چرا این قدر به گذشته برگشتیم، جدای از حس نوستالژی مربوط به انتشار ماهنامه مذکور در آن زمان ها، یادآوری جنبشی است که در اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی، شکل جدیدتری به خود گرفت و هدف اش این بود که بر افزایش دانش، ارتقای نگرش و بهبود رفتار مدیران نظام سلامت و مدیران بیمارستانی تاثیر عمده بگذارد. از آن زمان تاکنون، مدیریت بیمارستانی در کشور ما با چالش ها، مشکلات و افت و خیزهای بسیار فراوانی همراه بوده است. به علاوه، حوزه ICT نیز پیشرفت بسیار شگرفی در سال های اخیر پیدا کرده، اما آنچه ناگفته پیداست، آن که همان طور که انتظار می رود، شکاف دیجیتالی موجود بین کشورهای توسعه یافته و تولیدکننده فناوری های ICT با کشورهای کمتر توسعه یافته و به نوعی مصرف کننده فناوری های ICT، نمود بسیار عمیق تر و جدی تری در امر سلامت و خصوصا مدیریت بیمارستانی پیدا کرده است.
به عنوان مثال، همین سال گذشته بود که دولت باراک اوباما، برای ترویج استفاده هر چه بیشتر از ICT در طبابت و مدیریت بیمارستانی در نظام سلامت، طرحی را تصویب کرد که طبق آن، به پزشکان، مطب ها، ارایه کنندگان خدمات سلامت و سازمان های حفظ سلامت (HMOS)، در صورت راه اندازی و استفاده هر چه بیشتر و بهتر از سیستم های اطلاعات سازمانی و همچنین پرونده های الکترونیک سلامت (EHR)، پاداش ها و مشوق های جدی و قابل توجهی تعلق گیرد. چنین سیاست ها و اقداماتی، بیش از آنکه نشانه ای از نیاز به صرفه جویی در هزینه های کلان بهداشت و درمان باشد (که البته هست!)، نمادی از حرکت به سمت بسترسازی و فرهنگ سازی در زمینه عملی تر کردن کاربرد ICT در امور مرتبط با سلامت است.
پس از این مقدمه نسبتا طولانی، بهتر است سراغ رایج ترین فناوری هایی برویم که هم اکنون در کشور موجود هستند و بعضی از آنها در تعدادی از بیمارستان ها (به ویژه بیمارستان های خصوصی) راه اندازی شده اند و تا حدی محک خورده اند. شاید ذکر خصوصیات هر یک بتواند انگیزه ای برای مدیران و روسای بیمارستانی باشد تا حداقل به دنبال کسب اطلاعات بیشتر درباره چنین سیستم هایی بروند؛ خواه قصد استفاده از آنها را داشته یا نداشته باشند.
سیستم اطلاعات بیمارستانی (HIS)
سیستم اطلاعات بیمارستانی (HIS)، بدیهی ترین و پایه ای ترین دستاورد فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در مدیریت بیمارستانی است. اطلاعات به عنوان یکی از کلیدی ترین منابعی است که در کنار منابع دیگر مثل نیروی انسانی، تجهیزات، مواد مصرفی و پول (۴MI)، نیاز به مدیریت صحیح و راهبردی دارد. سیستم های اطلاعات بیمارستانی، در اصلی ترین کارکرد خود، فضایی را برای ثبت، کنترل، پایش، گزارش دهی و سازماندهی منابع و اطلاعات مربوط به آنها فراهم می آورد.
اصلی ترین انواع HIS در دنیا، به دو دسته اصلی مدولار (Modular) و غیرمدولار (Non-Modular) یا یکپارچه قابل تقسیم بندی است. انواع مدولار، رایج تر و انعطاف پذیرتر هستند؛ چراکه هر بخش از سیستم، اختصاص به یک حوزه خاص از عملکرد بیمارستانی دارد، اما در عین حال همگی آنها زیرمجموعه یک سیستم بزرگ تری هستند که هر مدول را در صورت نیاز به دیگری مرتبط می کند. در انواع مدولار، تقریبا تمامی عملکردهای بیمارستانی دیده شده، به گونه ای که علاوه بر کارکردهای پشتیبانی، کارکردهای فنی نیز قابل استفاده و کاربرد است. نوع مدولار این امکان را نیز می دهد که هر بیمارستان، برحسب شرایط خود و امکانات مورد نیازش، تعدادی از مدول ها را انتخاب، خریداری، راه اندازی و نگهداری نماید و آنچه را نیاز ندارد، از سیستم خارج نماید، ضمن آنکه این قابلیت نیز پیش بینی می شود که بتوان راه اندازی یک یا چند مدول را پس از نصب، به زمان های آتی موکول کرد. اصلی ترین بخش ها و مدول های پشتیبانی در سیستم های HIS عبارت اند از: پذیرش، آزمایشگاه، رادیولوژی، تجهیزات / وسایل، نیروی انسانی و حسابداری.
در کنار مدول های پشتیبانی، مدول های مربوط به عملکرد فنی بیمارستانی نیز در HIS کاملا پیش بینی شده که کلیدی ترین آنها که زیرمجموعه اکثر HISها گنجانده می شود، پرونده های پزشکی الکترونیک (EMR) است که خودش مدولی بسیار پراهمیت و بنیادی در HIS به حساب می آید.
سیستم HIS در ایران
سیستم های HIS در کشور ما به دو شکل کلی موجود و قابل استفاده هستند:
▪ انواع نمونه از سیستم های رایج در خارج از کشور،
▪ انواع تهیه و طراحی شده در داخل کشور بر مبنای نیازهای ملموس بیمارستان ها.
مدیران و رؤسای بیمارستانی برای آشنایی با هر یک از انواع HISهای موجود، ضرورتا باید دانسته های خود درباره موارد زیر را تکمیل نمایند:
▪ نام اصلی سیستم HIS،
▪ اجزای سخت افزاری و نرم افزاری اصلی آن،
▪ نام شرکت تهیه و ارایه کننده،
▪ زیرساخت های مورد نیاز برای راه اندازی (اعم از سخت افزاری و نرم افزاری)،
▪ امکانات سیستم و مدول های احتمالی آن (خصوصا مدول EMR)،
▪ قابلیت راه اندازی بخش به بخش یا راه اندازی مدول ها به صورت تفکیکی،
▪ هزینه های راه اندازی،
▪ هزینه های نگهداری،
▪ هزینه های ارتقا،
▪ هزینه های آموزش و فرآیندسازی،
▪ توجیه اقتصادی بازگشت هزینه های صرف شده،
▪ امکان ارایه آموزش پرسنلی از سوی شرکت ارایه کننده،
▪ شیوه های روزآمد کردن سیستم،
▪ قابلیت هم خوانی و استفاده از سیستم های IT فعلی موجود در بیمارستان.
▪ به موارد فوق می توان آیتم های دیگری را نیز اضافه کرد، اما اصلی ترین آنها در فهرست فوق ارایه شده اند.
سیستم آرشیو و تبادل تصاویر PACS
سیستم آرشیو و تبادل تصاویر یا اصطلاحا PACS، یکی از پیشرفته ترین و کاربردی ترین ابداعات در عرصه رادیولوژی بیمارستانی است. در این سیستم، دستگاه های رادیولوژی مرسوم که در آنها برای تصویربرداری، ثبت تصاویر، ذخیره کردن و نمایش آنها، از فیلم های رادیوگرافی، کلیشه های مصرفی و کاغذهای مخصوص استفاده می شود، جای خود را به تصویربرداری دیجیتال می دهند و در عوض، عکس ها توسط سنسورهای تمام دیجیتال ثبت، با فرمت استاندارد خاص ذخیره و در سرورهای مرکزی نگهداری می شود. عکس ها به جای تابلوهای مرسوم، روی صفحات نمایشگر و مانیتورهای مخصوص در بخش های رادیولوژی یا سایر بخش ها مشاهده می شوند و متن گزارش عکس ها نیز به هر یک از آنها الصاق و به صورت دیجیتال ذخیره می شود.
مزیت های سیستم مذکور در مدیریت بیمارستان را می توان در موارد زیر دانست:
▪ حذف استفاده از فیلم های مرسوم و کاغذهای مورد نیاز،
▪ حذف استفاده از مواد ظهور و چاپ عکس ها،
▪ عدم نیاز به استفاده از کلیشه ها و قاب های مرسوم آنها،
▪ امکان مشاهده عکس های بیمار (درواقع فایل رایانه ای عکس های بیمار) از هر بخش از بیمارستان،
▪ امکان انتقال و تبادل بسیار سریع اطلاعات مربوط به تصاویر از جایی به جای دیگر،
▪ قابلیت هماهنگ سازی با پرونده های الکترونیک پزشکی (EMR) و ذخیره سازی عکس ها در آنها،
▪ قابلیت بزرگنمایی (زوم) عکس ها در موارد مشکوک به ضایعات خاص،
▪ امکان مرور و مقایسه تعداد زیادی از عکس ها در سابقه طبی بیمار،
▪ تبدیل سریع عکس دیجیتال در محل تولید به تصویر قابل استفاده و تفسیر توسط پزشکان،
▪ امکان نگهداری و ذخیره عکس ها تا چند سال و عدم نیاز به فضای فیزیکی قابل توجه،
▪ کاهش خطاهای ناشی از گم شدن عکس های بیمار و همراه نیاوردن آنها،
امکان استفاده از الگوریتم های هوشمند رادیولوژی برای تشخیص گذاری و کمک به تصمیم گیری بالینی (اصطلاحا قابل استفاده در DSS) و بسیاری موارد دیگر.
البته این مزیت ها به راحتی و آسان به دست نخواهند آمد. تقریبا می توان آیتم های هزینه ای معادل سیستم های HIS را برای PACS برشمرد. مهم آن است که آشنایی دقیق با مزایا و هزینه های هر کدام از این فناوری ها، شرط نخست مدیریت صحیح بیمارستانی در سده جدید خواهد بود.
سخن را با جمله ای از نتیجه گیری همان مقاله ای که در آغاز ذکر کردم به پایان می رسانم: «سرمایه گذاری ویژه در فناوری های اطلاعات و ارتباطات و طرح های مربوطه، می تواند با فواید بیش از حد انتظار [نسبت به هزینه ها] همراه باشد.»
● آنچه EMR برای مدیریت فراهم می کند
▪ بستری بیمار،
▪ ثبت، نگهداری و مدیریت اطلاعات معاینات، آزمایش ها و اقدامات تشخیصی،
▪ ثبت، نگهداری و مدیریت اطلاعات انواع درمان های طبی و جراحی،
▪ ثبت، نگهداری و مدیریت اطلاعات مراقبت پرستاری،
▪ ثبت، نگهداری و مدیریت اطلاعات خدمات تکمیلی،
▪ ثبت، نگهداری و مدیریت اطلاعات مشاوره ها و آموزش ها به بیمار،
▪ ثبت، نگهداری و مدیریت اطلاعات پیگیری، ترخیص و پیامدهای بیمار،
▪ مدیریت خطاهای تشخیصی و درمانی کادر پرستاری و پزشکی.
هفته نامه سپید www.salamatiran.com -- دکتر علیرضا احمدوند