آیا بیمارستان های ما ارتقا دهنده سلامت هستند؟
با توجه به اختصاص ۴۰ تا ۷۰ درصد از بودجه سلامت به بیمارستان ها، تغییر دیدگاه نسبت به نقش آنها در جهت تبدیل شدن به ساختارهای ارتقادهنده سلامت ضروری است.
ارتقای سلامت، ماموریت جدید بیمارستان ها ... از دیدگاه پزشکی سنتی بیمارستان محلی است برای ارایه خدمات درمانی، در حالی که در دیدگاه های نوین تغییر نگرش به نقش بیمارستان و لزوم ارایه خدمات پیشگیری و ارتقای سلامت (Health Promotion) در کنار خدمات درمانی مورد تاکید قرار گرفته است.
ایده ایجاد بیمارستان های ارتقا دهنده سلامت (Health Promoting Hospitals) بر پایه این نگرش و برای اولین بار در اجلاس جهانی ارتقای سلامت در سال ۱۹۸۶ و توسط سازمان جهانی بهداشت ارایه شد.
در دیدگاه جدید، بیمارستان ها جزو بهترین بسترها برای ارایه خدمات ارتقای سلامت و پیشگیری هستند. از آن به بعد پنج بیانیه دیگر صادر شده که آخرین آن در سال ۲۰۰۵ و در کشور تایلند بوده است. بر اساس این بیانیه ها تعریف ارتقای سلامت عبارت است از توانمندسازی افراد برای افزایش کنترل روی سلامت و امکان بهبود آن. تاکید این تعاریف بر این است که سلامت در لحظه لحظه زندگی انسان ها مانند زمان کار، یادگیری، اوقات فراغت و ... به وجود می آید...
در بیانیه اتاوا پنج راهبرد اصلی برای ارتقای سلامت ارایه شده که یکی از آنها جهت گیری دوباره نظام های ارایه دهنده خدمات سلامت است (Re-orientation of Health Services). در قسمت ارایه خدمات، مهم ترین قسمت بیمارستان ها هستند، به طوری که ۴۰ تا ۷۰ درصد بودجه های سلامت به بیمارستان ها اختصاص می یابد. به همین دلیل تغییر دیدگاه نسبت به نقش و قابلیت های بیمارستان ها جهت تبدیل شدن به ساختارهای ارتقا دهنده سلامت ضروری است.
● چرا بیمارستان؟
چند عامل باعث توجه به بیمارستان ها به عنوان مراکز ارتقا دهنده سلامت است. اول اینکه بیمارستان ها تابه حال در ارایه نقش خود برای تامین سلامت مردم به طور موثر عمل نکرده اند. برای مثال در کشور توسعه یافته ای مانند انگلستان، مطالعات نشان داده که کاهش میزان های مرگ و میر عمدتا به دلیل عوامل اجتماعی مانند بهبود سطح آموزش و بهداشت بوده و نه به دلیل خدمات پزشکی و بیمارستانی. حتی در بعضی موارد نقش بیمارستان ها در میزان های مرگ و میر افزاینده بوده است، نه کاهنده.
مسئله دوم مربوط به نقش بیمارستان ها در نظام سلامت می شود. به طور سنتی بیمارستان ها به عنوان مراکز ارایه دهنده خدمات پیشگیری ثانویه و ثالثیه هستند و ارایه خدمات پیشگیری اولیه و ارتقای سلامت به ساختارهای دیگری سپرده شده، در حالی که شواهد فزاینده ای وجود دارد مبنی بر اینکه بیمارستان ها می توانند نقش چشمگیری درخدمات ارتقای سلامت داشته باشند. این نقش کاملا ثابت شده و در این مورد اجماع بین المللی وجود دارد. در کشور ما هم نقش پیشگیری های اولیه تقریبا فقط بر عهده سطوح محیطی در نظام شبکه بهداشتی است و بیمارستان ها همان نقش های سنتی تشخیص و درمان را ایفا می کنند و برنامه مشخصی برای ارایه خدمات ارتقای سلامت در بیمارستان ها وجود ندارد. به همین دلیل ارایه تعریفی جدید برای خدمات ارتقای سلامت در بیمارستان ها ضروری است.
چهار حیطه اصلی در بیمارستان های ارتقا دهنده سلامت شامل، ارتقای سلامت بیماران، ارتقای سلامت کارکنان، تغییر ساختار به یک ساختار ارتقادهنده سلامت و ارتقای سلامت جامعه از طریق ارتقای سلامت بیمارستان به عنوان جزیی از جامعه است.
خدمات ارتقای سلامت که اثربخشی و کارایی آنها در مطالعات معتبر تایید شده، در دو دسته تقسیم بندی می شوند. دسته اول، خدمات عمومی (General) ارتقای سلامت، شامل خدمات ترک سیگار، کاهش مصرف الکل، افزایش فعالیت های فیزیکی و اصلاح رژیم غذایی است. دومین دسته، خدمات اختصاصی (Specific) ارتقای سلامت هستند که گروه های خاص بیماران را هدف قرار می دهند. برای مثال خدمات مربوط به پیشگیری از عوارض بیماری دیابت، آموزش بیمار آسمی، بازتوانی بیماران قلبی جزو چنین خدماتی هستند. اساس این خدمات توانمندسازی فرد جهت مدیریت شرایط خاص بیماری خود می باشد. شواهد با کیفیت بالا مبنی بر موثر بودن این اقدامات در مورد بیماران دیابتی، قلبی، آسم، پوکی استخوان، بیماری مزمن انسدادی ریه، سکته مغزی، سرطان ها، بیماران دچار اختلالات روان پزشکی و بیماران جراحی وجود دارد.
● نقش فراموش شده
وضعیت کنونی ارایه خدمات ارتقا سلامت در بیمارستان های کشور ما نامشخص است. هر چند بعضی از این خدمات مانند مشاوره های تغذیه به طور پراکنده و در بعضی بیمارستان ها ارایه می شوند، ولی برای ارایه بسیاری از این خدمات در بیمارستان ها ساختار تعریف شده ای وجود ندارد (مانند خدمات ترک سیگار یا خدمات ارتقای سلامت برای بیماران آسمی). در عین حال زیرساخت های مختلف برای ارایه این خدمات مانند زیرساخت های انسانی، قانونی و ... تا حدی فراهم است. برای مثال، در برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور، مواد ۴۸ و ۸۸ می توانند به عنوان بستر قانونی ارایه این خدمات مورد استناد قرار گیرند.
خدمات ارتقای سلامت دورنمای آینده خدمات بیمارستانی در نظام های سلامت است. شبکه بیمارستان های ارتقا دهنده سلامت در بدو تشکیل، در چند کشور اروپایی ایجاد و سپس گسترش فراگیر به سمت کشورهای در حال توسعه، بخصوص کشور های آسیایی پیدا کرد، به طوری که در حال حاضر بیش از ۱۳۰ بیمارستان عضو این شبکه هستند و در بعضی کشور ها برنامه های درازمدت برای تبدیل کل بیمارستان ها به بیمارستان های ارتقا دهنده سلامت وجود دارد.
برای پیاده سازی این خدمات در بیمارستان های کشور ما نیز در ابتدا لازم است که با بررسی کامل شواهد و تجربیات جهانی و نظر صاحب نظران، ابعاد مختلف این مساله مانند ضرورت و فوریت ارایه این خدمات، لزوم تدوین و تصویب قوانین، استقراردهندگان خدمت، موانع استقرار در آینده، ارایه دهندگان، گیرندگان و ساختار ارایه خدمت مشخص و سپس الگوی مناسب برای ایجاد این بیمارستان ها ارایه شود.
دکتر محمد علی حیدرنیا
استادیار دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
هفته نامه سپید ( www.salamatiran.com )